-
tiranaforum.
User deleted
Linguistika, apo Gjuhėsia ėshtė shkenca qė e studjon gjuhėn njerėzore, shkencėtari qė merret me tė quhet linguist ose gjuhėtar.
Ajo ndahet nė degė tė shumta disa nga mė tė rėndėsishmet janė:
Fonetika : studjon zėrat qė i prodhon aparati i tė folurit ;
Fonologjia : studjon fonemat e njė gjuhe ;
Morfologjia studjon strukturėn e brendshme tė fjalėve ;
Leksikologjia : studjon fjalorin e njė gjuhė ;
Sintaksa : studjon kombinimin e fjalėve nė fjali ;
Semantika : studjon kuptimin dhe domethėnien e fjalėve dhe fjalive ;
Stilistika : studjon zhvillimin e diskursit nė raport me kontekstin ;. -
tiranaforum.
User deleted
Gjuha artificiale
Gjuha artificiale ėshtė njė idiomė e krijuar nga njė person ose njė grup shumė i vogėl njerėzish, tė cilėt me kalimin e kohės mund tė zgjerojnė fjalorin dhe zhvillojnė gramatikėn. Ndryshimi i vetėm me gjuhėt normale ėshtė se artificialet nuk janė zhviluar natyrshėm nga shoqėria.
Akti i krijimit i nje gjuhe t tille quhet glossopoiesi, nga greqishtja glóssa = "gjuhe" e póiesis = "krijim. Autoret e gjuheve artificiale quhen glossopoete pėr te theksuar aspektin krijues dhe artistik te kesaj praktike.
Disa gjuhe megjithese sot mund te cilesohen si artificiale ato kane lindur nga shoqeri te caktuara por janė perdorur pėr te dhena sekrete ose qellime te fshehta.
Ndonjehere ato cilesohen si "gjuhe te planifikuara" dhe shpesh here janė krijuar pėr te ndihmuar gjuhet nderkombetare. Disa njerez qe flasin esperanton kane thene: "Esperanto ėshtė gjuhe artificiale ashtu sic ėshtė makina nje kal artificial".
Klasifikimi i gjuheve artificiale sipas qellimit te krijimit:
Gjuhe ndihmese: ato qe janė projektuar pėr komunikim nderkombetar;
Gjuhe artistike: ato qe kane lindur pėr shkaqe dialektore;
Gjuhe Logjike: ato qe janė projektuar pėr eksperimentime ne fushat filozofike dhe logjike.
Gjuhet artificial mund lindin nga hici ose te jene derivat i nje gjuhe tjeter. Ne ato te tipit te pare, fjalori dhe gramatika janė te shpikura nga autori ndersa ne ato te tipit te dyte fjalori dhe strukutura gramatikore janė krijuar duke u mbeshtur ne nje ose me shume gjuhe natyrale.
Gjuhe artificiale dhe gjuhe natyrale
Mbetet i pamohueshem fakti se gjuhet kane te njejtat mundesi, te njejtin fuknsion dhe kane nevoje pėr nje fjalor dhe nje gramatike. Cdo gjuhe duhet te jete e perkthyeshme.
Ndryshimi midis gjuheve natyrale dhe atyre artificiale qendron ne faktin se te parat janė zhvilluar dhe asmiluar ne kohe nga njerezit ndersa artificialet janė krijuar nga nje rreth me i vogel individesh dhe nuk perodoren ne mase megjithate ekzistojne raste njerezish te cilet e kane te lindur nje gjuhe te tille. Kjo pasi ata e kane mesuar ate gjate femijerise. Esperanto flitet nga 2000 persona te cilet e kane gjuhe te lindur megjithse artificiale.
Nje antar i Istitutit te gjuhes klingon, d'Armond Speers u perpoq te edukonte te birin me gjuhen klingon, por pas dy vjetesh filloi te haste veshtiresite e para pasi fjalori i gjuhes klingon ishte shume i kufizuar dhe kishta mungesa shume te medha ndera fjale si "tavoline" apo "shishe" nuk ekzistonin.
Eksperimenti i tij deshtoi ne disa drejtime megjithse djali fliste gjuhen rrjedhshem Nese krijimi i nje gjuhe prek vetem nivelin leksikor atehere nuk behet fjale pėr gjuhe artificiale por pėr zhargon (l'larO francez ose slang-u anglez).
Hipoteza Sapir-Whorf, flet pėr relativitetin ne gjuhe, sipas te cilit nje gjuhe mund te zgjeroje ose te kufizoje menyren tone te te menduarit.
Sipas kesaj hipoteze, nje gjuhe "me e mire", e ndertuar dhe e persosur artificialisht, i mundeson folesit saj te arrije nje nivel me te larte inteligjence, ose te kuptoje nje numer me te madh menyrash te menduari.
Se sa i vlefshem ėshtė ky pohim do te tregoje koha...
Gjeneza dhe zhvillimi i gjuheve artificiale
Pėr te pasur nje gjuhe artificiale ėshtė e mundur te gjesh momentin e publikimit dhe krijuesin te saj i cili percakton formen e sistemit (fonologji, morfologji ose sintakse). Pas publikimit fillon procesi i natyralizimit te saj.
Ne gati 1000 projekte pėr krijim gjuhesh vetem 10 ja kane dale mbane, ndersa vetem esperanto ka arritur te flite ne me shume se nje brezni. Pėr te natyralizuar nje gjuhe nevoitet nje mbėshtėtje e madhe politiko-institucionale afatgjate dhe studimi i saj ne shkolle.
Nell'arco di una generazione si avranno parlanti nativi. una lingua inventa del tutto naturalizzata condivide con le lingue storico-naturali tutte le proprietą fondamentali a eccezione della prioritą storica del parlato. Nje nga gjuhet artficiale jo ndihmes qe e ka kryer procesin e natyralizimit ėshtė hebraishtja moderne, qe ėshtė mbėshtėtur shume ne hebraishten e vjeter biblik.
Nga gjermanizimi i saj rrjedh dhe gjuha yiddish, qe flitet nga hebrenjte e Evropes Qendrore.
Motivimi i gjuheve artificiale
Motivimi pėr krijim e nje gjuhe artificiale ka shume rendesi pasi askush nuk do ta bente dicka te tilla pas arsye.
Shpesh pėr krijuesin gjuhe te tilla janė "pėr te shprehur vetveten", dhe marrin nje kuptim te shenjte pėr autorin e tyre. Edhe klingon, duke qene se u krijua pėr disa pjese te serialit Star Trek pėr lindjen dhe zhvillimin e saj i jep shume merita ketij filmi. Nje arsye tjeter ėshtė pėr te vendosur barazine.
Krijohet nje gjuhet artificiale pėr te vendosur komunikim midis dy individeve te cilet nuk kane asnje gjuhe te perbashket. Ketu theksohet edhe me shume funksioni ndihmes i knje gjuhe artificiale. Kur nje gjuhe artificiale ndihmon, krijuesi i saj perpiqet te zgjeroje sa me shume rrethin e folesve te saj.
Eshte shume e mundeshme qe me pas ky komunitet te krijoje institucione pėr ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhes pėr te arritur deri ne procesin e burokratizimit te gjuhes artificiale. Aktualisht janė vetem tre gjuhet qe kane arritur ne kete stad: Esperanto, Ido dhe Interlingua.. -
tiranaforum.
User deleted
Gjuha popullore
Gjuha popullore ka historinė e saj qė ėshtė lidhur ngushė me historinė e popullit qė e ka folur atė gjuhė nė rrymė tė shekujve. Historia e Shqipes ėshtė historia e njė gjuhe qė u ka qėndruar rrebesheve tė kohės duke ruajtur mė sė miri fytyrėn e saj. Gjuha popullore ėshtė gjuha qė e pė e pėrdorin shtresat e gjera popullore nė komunikimin e pėrditshėm. Ajo pėrbėhet nga dialektet e tė folmet e krahinave tė ndryshme, tė cilat sė bashku me gjuhėn standarde pėrbėjnė gjuhėn e pėrbashkėt kombėtare tė njė populli.
Gjuha shqipe sė bashku me disa gjuhė tė tjera me burim tė pėrbashkėt, bėn pjesė nė familjen e gjuhėve indoevropiane, tė cilat janė folur qzsh nga kohėrat e hershme parahistorike nė trevat qė nga India nė Evropė.
Pėrkatėsia e shqipes nė familjen e gjuhėve indoevropiane, shfaqet nė tė gjitha nėnsistemet e saj. Pra, gjuha shqipe ka ruajtur nga faza e hershme e indoevropianishtes disa tipare tė rėndėsishme gjuhėsore.Gjuhė programimi
Gjuha programuese ėshtė njė vegėl informatike e pėrpiluar nga operacionet matematikore qė shėrben pėr tė shkruar domene tė cilat pėrcillen nė veglat (makinat vizuale konvertuese) pėr tė fituar kode nė gjuhėn e makinės. Pėrndryshe gjuha programuese ėshtė njė gjuhė e shkruar e cila nuk flitet dhe qė pėrmban nje bashkėsi tė rregullave e qė shėrben si vegėl pėr komunikimin nė mes tė programuesėve, zhvilluesve dhe makinave intelegjente (zakonisht komjuteri) apo gjėsendi qė ėshtė nė gjendje tė kuptojė atė gjuhė. Me ndihmen e tyre pėrpilohen vegla dhe programe informatike mė tė zhvilluara qė luhen nga veglat elektronike tė dirigjuara nga mikroprocesorėt.
Pėr gjuhėt programuse flite nė rastet kur pėrdoret njė bashkėsi e pėrpiluar nga disa fjalė-urdhėresa e komanda (zakonisht me prejardhje nga anglishtja) dhe disa rregulla tė pėrdorimit tė tyre. Me ndihmėn e kėsaj bashkėsie pregatite njė program sipas tė cilit vepron makina, sistemi operes i makinave intelegjente apo gjėsend tjetėr qė ka aftėsi tė i lexoi programin e pregatitur.
Nivelet e gjuhės
Gjuhė programimi ėshtė gjuhė e cila pėrmban nje bashkėsi tė rregullave me anė tė cilave i urdhėrojme kompjuterat tė bejne diēka ose i japim udhezime. Varėsisht nga sasia e rregullave, e udhėresave, e komandave dhe aftėsit e kombinimit tė tyre pra varėsisht nga afėrsia e tyre me gjuhėn e makinės apo tė njeriut, flite pėr gjuhė tė nivelt tė lartė (makinore) apo tė ultė (gjuhėt njerzore)
Gjuha programore ėshtė nė nivel mė tė lartė se gjuha makinerike e cila pėrbėhet prej bitave (binary digits) , 1 dhe 0 dhe tė cilėn nė fakt e "kupton" procesori i kompjuterit dhe me anė tė cilės nė kohėt e hershme te informatikės janė zbatuar programet e para. Mirėpo, pasiqė gjuha makinerike ėshtė e veshtire pėr t“u kuptuar dhe zbatuar, dhe eshtė e veshtire qė komandat (udhezimet) tė mbahen mend (ēdo udhezim duhet tė shėnohet me anė te numrave 1 dhe 0), vjen deri te krijimi i gjuhėve programore tė cilat nė fakt janė pėrkthim i urdherave me bita (1 dhe 0) nė njė gjuhė qė mundet tė mbahet nė mend leht dhe me anė tė sė cilės mund tė programohet.
Gjuhėt programore zakonisht pėrmbajn shprehje nė gjuhėn angleze. Pėr shembull:
if (a>2) then a=3;
ku if dhe then janė fjalė qė prej gjuhės angleze pėrkthehen sikur:
nėse (a>2) atėher a=3;
Pra kėtu, fjalėn if pjesa procesuese (procesori) e kompjuterit automatikisht e "pėrkthen" ne BIT-a (ang. binary digits). P.sh.: 101010101000.
Ky "pėrkthim" bėhet me anė tė njė pjese tė gjuhės programore qė poashtu ėshtė softuer(program) qė quhet perpilues(ang. compiler-perpilues,perpunues). Perpiluesi pra, bėn "pėrkthimin" e shprehjeve siē janė if-then nė BIT-a(101010101) tė cilat i kupton kompjuteri.
Sot, janė njė numėr i konsiderueshėm i gjuhėve programore. Ndėr gjuhėt mė tė njohura janė: C, C++, Java, Pascal, Delphi etj...Gjuha zyrtare
Gjuha zyrtare ėshtė gjuha formale qė pėrdoret nė njė shtet tė caktuar. Gjuha zyrtare ėshtė njė gjuhė e cila flitet nga tė gjithė funksionarėt e shtetit. Disa shtete si Kanadaja kanė dy gjuhė zyrtare:gjuhėn angleze dhe gjuhėn frėnge dhe zakonisht njė punonjės i punėsuar nė administratėn e shtetit, i cili ka tė bėjė me publikun, duhet tė dijė tė komunikojė, tė flasė dhe tė shkruaj, nė tė dyja kėto gjuhė.Gramatika
Gramatika studion mėnyrėn e pėrdorimit tė fjalėve me njėra-tjetrėn nė ligjėrim.
Gramatika ėshtė dega mė e rėndėsishme e gjuhėsisė, sepse ajo studion strukturėn e gjuhės e kjo ėshtė ana mė themelore e gjuhės. Me kėtė fjalė kuptojmė shkencėn qė merret me studimin e rregullave tė ndryshimit tė fjalėve dhe tė bashkimit tė tyre nė togfjalėsh e nė fjali.
Tradicionalisht gramatika ndahet nė Morfologji dhe Sintaksė.
Morfologjia
Morfologjia merret me studimin e rregullave, sipas tė cilave fjalėt pėsojnė ndryshime si dhe klasifikimin e tyre nėpėr klasa.
Sintaksa
Sintaksa merret me studimin e rregullave tė bashkimit tė fjalėve nė togfjalėsh e nė fjali dhe tė fjalive nė periudhė.. -
tiranaforum.
User deleted
Gjuhėt Indo-Evropiane
Gjuha afrikane
Gjuha angleze
Gjuha Arbėrishte
Gjuha armene
Gjuha bengali
Gjuha bjelloruse
Gjuha boshnjake
Gjuha bullgare
Gjuha daneze
Gjuha e Ilirėve
Gjuha frėnge
Gjuha galiciane
Gjuha gjermane
Gjuha greke
Gjuha holandeze
Gjuha irlandeze
Gjuha islandeze
Gjuha katalane
Gjuha kroate
Gjuha kurde
Gjuha latine
Gjuha letoneze
Gjuha limburge
Gjuha lituane
Gjuha luksemburgishte
Gjuha malazeze
Gjuha moldave
Gjuha nepaleze
Gjuha norvegjeze
Gjuha oksitaneze
Gjuha oqitane
Gjuha perse
Gjuha polake
Gjuha portugeze
Gjuha rumune
Gjuha ruse
Gjuha samogitiano
Gjuha serbe
Gjuha serbokroate
Gjuha shqipe
Gjuha silesiane
Gjuha sllovake
Gjuha spanjolle
Gjuha suedeze
Gjuha ukrainase
Gjuha Hindi
Gjuha Llioneze
Gjuha Mesapishtja
Gjuha Pie. -
tiranaforum.
User deleted
Alfabeti fonetik
Alfabeti fonetik ėshtė njė njė mbledhje e shenjave fonetike, me ndihmėn e sė cilit mund tė pėrshkruhen saktė tingujt e tė gjitha gjuhėve njerėzore. Alfabeti fonetik pėrmbledh kėto tema:
Alfabeti Fonetik Ndėrkombėtar ose Alfabeti Fonetik Internacional
Alfabeti Fonetik Ndėrkombėtar apo Alfabeti Fonetik Internacional (shk.: IPA / shk. sq: AFI / AFN) ėshtė njė alfabet fonetik, njė marrėveshje ndėkombėtare pėr mbledhjen e shenjave fonetike. Me ndihmėn e tij mund tė pėrshkruhen saktė tingujt e tė gjitha gjuhėve njerėzore. Parimi mbi tė cilin mbėshtetet IPA ėshtė paraqitja me njė simbol tė veēantė e njė foneme ose varianti fonematik. Pra, ēdo tingull njerėzor paraqitet me njė simbol tė veēantė grafik.
Tabela e shenjave tė IPA pėrdor pjesėrisht shkronja tė modifikuara dhe tė plotėsuara tė alfabetit latin dhe alfabetit grek. Kėto shkronja speciale janė marrė te Unicode nė zonėn U+0250 deri U+02AF.
IPA nuk duhet ngatėrruar me Shoqatėn Ndėrkombėtare Fonetike, IPA, e cila e ka krijuar IPA-n.
Gjuha Shqipe
Alfabeti i shqipes sė sotme, me simbolet e tij fonetike, ėshtė i bazuar nė alfabetin latin. Drejtshkrimi i gjuhės shqipe ėshtė fonetik, d.m.th. nė pėrgjithėsi njė shkronje i korrespondon njė fonemė, ose mė thjesht, fjalėt lexohen ashtu siē shkruhen. Alfabeti i gjuhės shqipe ėshtė shumė afėr IPA (AFN). Bėjnė pėrjashtim dyshkronjėshat, pėr tė cilat IPA pėrdor shenja tė veēanta. Me tė hyrė njė fjalė e huaj nė shqipe, fonemat e huaja i pėrshtaten sistemit fonetik tė shqipes.
Transkriptimi fonetik i alfabetit tė gjuhės shqipe me anė tė Alfabetit Fonetik Ndėrkombėtar
Shkr. i M. A B C Ē D DH E Ė F G GJ H I J K L LL M N NJ O P Q R RR S SH T TH U V X XH Y Z ZH
Shkr. i V. a b c ē d dh e ė f g gj h i j k l ll m n nj o p q r rr s sh t th u v x xh y z zh
AFI/AFN a b ʦ ʧ d š ɛ ə f ɡ ɟ h i j k l ɫ m n ɲ ɔ p c ɾ r s ʃ t θ u v ʣ ʤ y z ʒ.