-
Etore.
User deleted
Pirustėt, ishin fise ilir, banorė tė krahinės sė sotme tė Matit e tė Mirėditės. Deri mė 168 p.e.r. bėnin pjesė nė Mbretėrinė Ilire dhe pėrmenden nga Livi ndėr fiset qė mbetėn tė pavaruara pas shkatėrrimit tė saj nga romakėt. Pavarėsinė e ruajtėn edhe nė vitin 54 p.e.r. kur Cezari i detyroi tė paguanin njė dėmshpėrblim. Nė vitet 6-9 morėn pjesė nė kryengritjen e madhe ilire kundėr pushtimit romak nėn udhėheqejen e Batos sė Desidistėve dhe ishin ndėr tė fundit qė u nėnshtruan.
Pėr herė tė fundit pėrmenden nė shek. II tė e.r. nga Ptolemeu. Pirustėt pėrmenden si minatorė dhe pėr punimin e metaleve, e sidomos tė bakrit. Nė njė mbishkrim tė shek. III tė e.r. pėrmendet njė fsaht i pirustėve, tė shperngulur nga romakėt nė zonat minerare tė Dakisė.
Se kush janė pirustėt, dyshimin e parė e jep vetė pėrkthimi i fjalės. Studiuesit kanė parė njė lidhje tė drejtpėrdrejtė midis pirustėve dhe dardanėve, pėrmes pėrkthimit tė drejtpėrdrejtė tė fjalės. Pirus dhe dardhė, nga mendohet se vijnė tė dy emėrtimet, janė forma latine dhe ilire tė sė njejtės fjalė. Ptolemeu, gjeografi i njohur i shekullit II i vendos pirustėt nė lindje tė Durrėsit, domethėnė pėrafėrsisht nė territoret qė ne jemi mėsuar t'i quajmė piruste, nė krahinat e Matit dhe Mirditės, ndėrsa historiani antik Straboni, duke folur pėr rebelimin pirust kundėr Cezarit, e vendos kėtė popullėsi, fqinjė me panonianėt, domethėnė tė shtyrė shumė nė veri. Dihet se pirustėt ishin tė lidhur shumė me artin e nxjerrjes sė mineraleve dhe pėrpunimin e metaleve. Njihen tashmė burimet e arit, argjendit dhe bakrit, qė ndodheshin nė territoret qė mė vonė u quajtėn Mirditė, por vendburimet mė tė mėdha metalifere gjendeshin nė Dardani, nė territoret e Kosovės dhe tė Serbisė sė sotme. Nėse kemi tė bėjmė me tė njejtin popull, atėherė pa drojė mund tė themi se jemi pasardhėsit e Dardanit antik, i cili pasi udhėhoqi pellazgėt (popullsi parailire) trojanė nė luftė pėr mbrojtjen e qytetit dhe pas rėnies sė Trojės iku dhe u vendos nė territoret qė u quajtėn tė tijat, siē ikėn tė tjerė dhe themeluan Trojėn e tyre nė brigjet e Venecias dhe tė Butrintit tonė.
Nė gjendjen e sotme tė dijeve, nė literaturėn historike ndeshim fiset ilire tė pirustėve dhe tė dardanėve, fqinjė me njėri tjetrin, qė nuk pėrmenden se kanė bėrė luftė njėri me tjetrin, as nuk pėrmenden pėr ndonjė marrėdhėnie tė veēantė midis tyre. Dardanėt patėn mbretėrinė dhe mbretėrit e vet, disa prej tė cilėve njihen, si dhe udhėhoqėn pėr dhjetra vjet federatėn ilire, duke dhėnė dinastinė ilire tė Bardhylit.
Ndėrsa njohuritė pėr pirustėt janė mė tepėr tė karakterit tė materialeve arkeologjike, nuk njihet ndonjė sundimtar pirust, as roli i tyre nė federatėn e ilirėve, madje mund tė thuhet se historia filloi tė shkruajė pėr ta vetėm nė vitin 54, kur u rebeluan kundėr romakėve. Ndonėse tė ndriēuar vonė prej historisė, pirustėt u njohėn si kampinonė tė luftės dhe tė xehtarisė dhe popullsi me nivel tė lartė zhvillimi shoqėror.
Pirustėt pėrballė Ēezarit
Pėr herė tė parė pirustėt pėrmenden nė burimet historike si njė tribu ilire qė u rebelua dhe sulmoi territoret romake, nė kohėn kur Cezari ishte nė fushatėn e Galisė. Zbulime tė tilla nuk janė tė vetme. Kėshtu ndodhi edhe me tribunė Belgea, qė i ka dhėnė emrin Belgjikės sė sotme. Falė kronikanėve, historianėve, apo dijetarėve tė tjerė shumė ngjarje lufte, emra tribushė, personazhe, tradita kulturore, e tjerė kanė mbijetuar nė shekuj. Pirustėt nuk pėrmenden nė dy luftėrat e mėparshme romake, madje edhe kur mbreti Gent me familjen udhėtonte i lidhur me zinxhirė tė artė drejt Romės nė qershor tė vitit 168, ata ndiheshin tė lirė ; nė territoret e tyre nuk zbatoheshin dekretet perandorake, flisnin gjuhėn e tyre, visheshin sipas mėnyrės sė tyre, u faleshin perėndive autoktone, vazhdonin tė kryenin si mė parė ritet e lindjes, martesės dhe tė vdekjes, me njė fjalė procesi i romanizimit ndėr ata ishte i papėrfillshėm. Kur Cezari ishte i angazhuar me fushatė ushtarake nė Gali, pirustėt u rebeluan, shfrytėzuan rastin dhe pushtuan territoret fqinjė ; kėrcėnuan drejtpėrdrejt edhe Romėn. Shkallėn e rrezikut pirust mund ta zbulojmė nė mėnyrė tė tėrthortė. Aq shumė u shqetėsua Cezari nga kjo, sa ndėrpreu fushatėn galike dhe u nis menjėherė pėr nė Romė. Atje ai urdhėroi ndėrtimin e njė numri tė madh anijesh luftė, sa mė shumė tė ishte e mundur, si dhe riparimin e tė gjithė anijeve tė vjetra, qė tė ishin tė mjaftueshme pėr ushtrinė e tij, pėrfshirė edhe kalorėsinė. Por nuk u ndal me kaq, duke urdhėruar mobilizimin edhe nė bregun tjetėr, ku rekrutėt duhet tė grumbulloheshin nė pika tė veēanta. Kėshtu me njė ushtri shumė tė madhe, Sunduesi i Romės u shfaq pėrpara pirustėve tė rebeluar. Nė kėtė situatė pirustėt u tėrhoqėn, dėrguan pėrfaqėsuesit e tyre tek Cezari dhe i deklaruan atij se ēfarė ka ndodhur kanė qenė veprime tė veēuara dhe se ata merrnin pėrsipėr tė paguanin tė gjitha dėmshpėrblimet. Me lirimin e robėrve tė kapur dhe riparimin e tė gjitha dėmeve, qė njerėzit e Cezarit i llogaritėn nė vend, mori fund pavarėsia piruste, tė paktėn formalisht edhe ky fis u quajt i nėnshtruar ndaj Romės. Nė harkun kohor tė dyzet vjetėve asgjė e re me rėndėsi nuk ndodhi. Ky interval qetėsie u shėrbeu ilirėve pėr tė bashkuar forcat, sepse ata e kuptuan se tė veēuar nuk mund tė pėrballeshin me ushtrinė e fuqishme romake.
Lufta e tretė iliro-romake
Kryengritja mė e madhe e ilirėve, por edhe njėra ndėr kryengritjet mė tė mėdha kundėr Romės ėshtė konsideruar ajo qė shpėrtheu nė vitet 6-9 tė erės sonė, ku fiset ilire u bashkuan, formuan njė ushtri tė madhe prej dyqindmijė trupash, pushtuan krejt territoret bregdetare deri nė Apolloni dhe u bėnė kėrcėnim pėr vetė Romėn. Historianėt pėrmendin veēanėrisht nė atė luftė panonianėt dhe breukėt, qė udhėhiqeshin nga dy Batot, bashkėkomandantė tė kryengritjes, por edhe pirustėt, qė rezistuan mė gjatė sė bashku me ardianėt, edhe tre vjet pas pėrfundimit zyrtar tė luftės. Qėndresa piruste pati pasojat e njohura: vrasjet, djegjet dhe shkatėrrimet qenė shumė tė mėdha. Popullsia u zvogėlua mjaft, nė atė masė sa pushtuesi vendosi popullsi tė tjera nė brendėsi tė territoreve tė mbetura shkret. Megjjithatė procesi i romanizimit nė territoret piruste, nė territoret e Matit dhe Mirditės sė sotme, u ndie shumė pak. Edhe mė tej, siē duket, ata vazhduan tė jetonin tė lirė, kundrejt detyrimit pėr tė zbatuar ligjet e shtetit romak. Pėr lirinė e tyre flasin gjetjet arkeologjikė, ndonėse mbeten ende shumė gėrmime arkeologjike pėr t'u bėrė nė tė ardhmen, nė tė ashtuquajturat qyteza, qė janė tė shpėrndara andej kėtej nėpėr Mirditė.
"Mirdita" tjetėr.
Pirustėt kanė lėnė si gjurmė tė vetėn qytetin Perash (Pirust) nė Malin e Zi. Por trashėgimia mė e madhe piruste ndodhet nė rrėzė tė maleve Apusene, nė Transilvani, ku ata u dėrguan pėr tė punuar nė minierat e arit, prej perandorit Trajan, pas pushtimit prej tij tė Dakisė nė vitet 101-106 . Gėrmimet arkeologjike, qė kanė filluar para katėr viteve, kanė zbuluar materiale shumė interesante, jo vetėm pėr jetėn e tyre atje, nė proēesin e detyruar dhe tė sforcuar tė romanizimit, por edhe pėr vendin e origjinės, pėr mėnyrėn e tyre tė jetesės, nivelin kulturor, mitet dhe zakonet piruste, e tjerė. Duke qenė vend i pirustėve par exellence dhe duke pretenduar se kemi monopolin e trashėgimisė prej tyre, megjithatė njė territor tjetėr, i largėt dhe i huaj mė shumė se ne, po shfaq thesaret e treshėgimisė piruste me tėrė vlerėn dhe origjinalitetin e vet. Nisur nga rrėnojat e ndėrtesave dhe nga minierat e arit, Alburnus Maior, qyteti ku u vendosėn ilirėt ėshtė quajtur El Dorado e kohės sė vjetėr. Qyteti nė fjalė ishtė njė unitet i integruar i disa vendbanimeve tė quajtura Vicus dhe Castellum. Me vicus romakėt kuptonin njė paralagje qyteti qė ishte e urbanizuar, por qė ishte e dallueshme nga pjesa tjetėr e tij, ndėrsa castellum ishin vendbanime mė tė vogla dhe me urbanizim mė tė paktė. (Quae est Alburnus Maior, Vicus Pirustarum),-Kėtu ėshtė Alburnus Major, Vicus Pirustarum, ėshtė njė mbishkrim nė latinisht i zbuluar atje, i cili mė shumė se kujdo nė kėtė botė duhet tė na tingėllojė ne nė vesh. Nė fakt Alburnusi i Madh, siē quhet nė shqip pėrbėhej nga popullsi tė ndryshme, shumica e tė cilit ishte ilire si Pirustae, Baridustae, Sardeates, Ansi, Maniates, qė janė lokalizuar edhe nė vendet e tyre tė origjinės. Ilirėt sollėn me vete organizimin e tyre shoqėror origjinal nė Vicus dhe Castellum me Vicus Pirustarum, Castellum Baridustarum, Castellum Avieretium. Zbulimet arkeologjike, veēanėrisht 25 Ėax Tablets, ku gjenden tė shkruara pjesė nga ligjet romake tė kohės, njėfarė rex metalica, me anė tė cilės rregulloheshin kontratat e punės nė minierė, statusi i punėtorėve dhe kushtet e punės nė miniera. Tabelat u gjetėn nė mes tė viteve 1786-1855 dhe u publikuan prej historianit gjerman Theodor Mommsen si burim shumė i rėndėsishėm pėr tė drejtėn romake. Kjo dėshmon se ilirėt ishin dėrguar atje mė shumė nė rolin e punėtorėve specialistė dhe se ata ishin qytetarė tė lirė, statusi i tė cilėve ishte i llogaritur me ligje. Sipėrfaqja e banimit ka njė shtrirje prej disa qindra hektarė dhe mban brenda saj thesare tė kulturės me ndėrtesa publike, banjo, varreza, tempuj, hyjni, rrugė tė shtruara, qė tė ēonin pėr nė galeri, tė cilat nė total kapin 65 kilometėr gjatėsi, e tjerė. Nė pėrqindjen e onomastikės ilire nė Daki, njė masė e konsiderueshme prej 62% i pėrket Alburnusit dhe kėtu masa mė e madhe ėshtė piruste, siē mendohet se janė edhe pjesa kryesore e tempujve, varrezave, e tjerė. Por kėrkimet janė ende nė fazėn fillestare.
Thesaret e Alburnusit.
Alburnus Major, (Rosa Montana) e sotme, ėshtė themeluar si vendbanim nė vitin 131 para erės sė re, si vendburim mineralesh tė ēmuara dhe pėr tė gjithė kohėn e ekzistencės sė tij nuk ka pushuar funksionin si minierė. Shfrytėzimin mė tė madh e pati nė shekullin e dytė, qė pėrkon me periudhėn e vajtjes atje tė ilirėve. Nė shekujt III-XIV shfrytėzimi i mineraleve pati ulje tė ndjeshme, pėr t'u rritur shumė pastaj nė kohėn e Perandoreshės sė Austro-Hungarisė, Maria-Tereza dhe sė fundi nė vitet shtatėdhjetė tė shekullit tė kaluar, nėn regjimin komunist. Alburnusi ka filluar tė tregojė thesaret e tij. Gjithēka nisi nė vitin 2001, kur nga arkeologėt rumunė dhe tė huaj nisi puna e gėrmimeve nė njė territor qė pėrfshin fillimisht 400 ha, pėr tė vazhduar me 700 ha tė tjera. Deri nė atė kohė qyteti i vjetėr ishte trazuar vetėm njėherė nga ekipi i arkeologut Ėalker Vollmann nė vitin 1983. Nė vitin 2002 u zbuluan tre ndėrtesa me sipėrfaqe tė pėrgjithėshme 0,8 ha dhe disa tempuj tė fisit ilir Sardeates, tė zbuluara nė pikėn Habad, ku janė gjetur dhjetra statuja hyjnishė. Ndėrsa nė kodrėn Carponi ėshtė gjetur njė ndėrtesė e madhe me lartėsi 2 metra dhe disa objekte, qė mendohet se i pėrkisnin fiseve ilire Ansium dhe Maniates. Mbishkrimet e gjetura janė material jashtėzakonisht i vlefshėm. Mjaftojmė tė kujtojmė se ende nuk ėshtė bėrė rindėrtimi i panteonit ilir, nuk njihen emrat e hyjnive ilire dhe megjithė punėn e ilirologėve, mitologjia ilire duket se do ende kohė qė tė dalė nė dritė tė diellit nė kuptimin e plotė tė fjalės. Materiali onomastik, mjaft i vlefshėm dhe qė pasurohet pas ēdo kėrkimi na ka dhėnė emėrtimet e hyjnive tė ilirėve tė Alburnusit. Apollo Pirunenus, Aptus Delm(ata), Die Artani, Maelanens, Na(u)o, ku e para ėshtė padyshim hyjnia e pirustėve Pirunenus me atributet e Apollonit tė romakėve bėjnė njė plotėsim nė studimet mitologjike ilire. Nė proēesin e pėrpjekjeve tė tyre pėr romanizimin e rajoneve tė pushtuara romakėt u treguan tolerantė, duke lejuar qė pėrveē hyjnive shtetėrore (romake), tė adhuroheshin edhe hyjnitė private (vendase). Rezultat i kėtij konceptimi ėshtė fryma e tolerancės, qė ekzistonte nė atė shtet gjigand, qė jetoi pėr dhjetra shekuj. Prandaj gėrmimet e mėtejshme arkeologjike nė Alburnus do tė na japin tė dhėna tė reja dhe do tė zbulojnė edhe mė thesare tė pirustėve, qė do tė jenė kontribut i paraardhėsve tanė nė qytetėrimin ilir. Nė lidhje me zbulimet e deritanishme arkeologjike janė botuar katėr libra: vėllimi i parė me 526 faqe u kushtohet gėrmimeve tė kryera nė vitet 200-2001; vėllimi i dytė njė varreze rrethore, vėllimi i tretė nekropolit dhe vėllimi i katėrt galerive. Qyteti antik Alburnus Major ėshtė konsideruar si vend me rėndėsi arkeologjike pėr mbarė Evropėn, njė vendburim mineral, qė vazhdon tė shfrytėzohet pas dymijė vjetėsh dhe qė fsheh nė vetvete shumė thesare tė kulturės sė Lashtėsisė. Qeveria rumune, vetėm pėr gėrmimet arkeologjike qė po kryhen ka dhėnė njė fond prej 4 milion dollarė, mė shumė se shuma e parave tė pėrdorura pėr kėtė qėllim pėr dyqind vjet rrjesht tė marrė sė bashku. Atje nė Mirditėn dhe Matin tjetėr po kryhen gėrmimet arkeologjike ndėr mė tė mėdha tė Kontinentit tonė, ndėrkohė qė autoritetet rumune po mendojnė pėr ta propozuar kėtė qytet antik pėr tė hyrė nė fondin e trashėgimisė botėrore tė njerėzimit. Meqenėse deri tani gėrmimet arkeologjike, vetėm sa e kanė gėrvishur qytetin e vjetėr, nė tė ardhmen priten surpriza tė tjera pėr kulturėn rumune dhe evropiane, por veēanėrisht pėr kulturėn tonė kombėtare, sepse Alburnusi i Madh ėshtė pėrė sė gjithash qytet ilir.
Qytetet e humbura piruste.
Aty ku ka patur zejtari kanė qenė kushtet pėr u bėrė edhe urbanizimi. Qė para pushtimit romak duhen kėrkuar qytetet ilire nė truallin e xehtarėve pirustė. Arkeologėt dhe historianėt kėtu vendosin qytetin Damastion, i cili pėrveēse nė Mirditė, ende nuk dihet me siguri se ku ndodhet, ndėrkohė qė dhjetra vendbanime tė lashta qė ne i emi emėrtuar me emrin kolektiv qyteza presin tė hapin arkivat e tyre. Pas pushtimit, romakėt ndėrtuan shumė civitas (qytete) nė territoret e zaptuara. Kėto ishin qendra tė njėsive territoriale, ku qėndronte administrata shtetėrore. Nė provincėn e Dalmacisė, ku bėnin pjesė edhe territoret e pirustėve nga romakėt qenė ngritur 60 civitas. Ndėrkohė minierat e arit, argjendit administroheshin nga pėrfaqėsues tė shtetit nė nivel qėndror, apo dhe provincial. Iliriku e ka patur njė funksionar tė tillė qė quhej Procurator, -Kujdestar i minierave tė arit. Me kalimin e kohės mėnyra e organizimit ka ndryshuar dhe kėto miniera gjenden edhe nėn pėrkujdesjen e drejtpėrdrejtė tė guvernatorėve tė provincave tė Dalmacisė dhe Panonisė. Kjo do tė thotė qė ruajtja e metaleve tė ēmuara nga vjedhjet e mundshme ishte problem shtetėror, prandaj pranė minierave tė arit, argjendit, e tjerė ka patur edhe ruajtės shtetėror, nė rastin mė tė mirė ushtarė, nė numėr sipas nevojave dhe madhėsisė sė vendburimeve, por qė kanė ndikuar nė formimin e civitas romanus, qyteteve romake pranė vendburimeve metalore, si njė bashkėsi e mineralnxjerrėsve dhe mineralruajtėsve. Nga ana tjetėr nė kushtet e luftėrave tė vazhdueshme kundėr barbarėve u pa e domosdoshme tė ndėrtoheshin vendbanime tė fortifikuara, qė do tė shėrbenin pėr forcat ushtarake, por edhe popullsinė civile. Nė tė dy rastet qytetet, apo qytezat siē i quajmė ne sot, janė pikėtakimet tona tė ardhėshme me pirustėt, nė atė gjendje qė mund tė ishin nė shekullin II, IV, apo VI tė erės sonė. Njė takim me tė kaluarėn tonė qė na jep mė shumė horizont, ndoshta edhe mė shumė histori edhe krenari pėr vendlindjen..