-
Mirroor.
User deleted
ETHYMOLOGJIA E EMRIT EPIR - EPIRI - EPIROT
FJALA PIRI - ME ORIGJINĖ PIE
Emri EPIR, me tė cilin kuptojmė fiset e lashta illire Epiri, epirot, epirotėt, (fiset mė kryesore qė ishin thesprotėt, kaonėt e mollosėt) - ethymologjinė e vet e ka nė rrėnjėn e fjalės pyrr dhe sufiksi illir us - PYRRUS si fjalė skipe-illire e cila lidhet me fjalėn shkencore, botanomin pyrrus, qė ėshtė vet emri dardha (Pyrrus, dru frytor I gjinisė sė dardhės I familjės sė trėndafilorėve Rosaceae). Epirotėt janė Dardhanėt e lashtė, si fise tė Illirisė Jugore, Epirotėt janė Dardhanėt e Jugut.
Emri EPIR nė tė cilin ėshtė alterfoni, tjetėrzoni apo tingulli tjetėr, pėr ndryshim nga tingulli I mesit tė rrėnjes, si rrokje gramatikore pyrr=pirr=pir (y=I), tė cilin e kemi deri tek shqiptimi I emrit Pirro qė lidhet me Dardhanishten e Lashtė historikisht para milleniusit tė gjashtė (milleniusi VI p.e.r) ky emėr - epir e formoi kompozitėn epyrrus nga nyja e parme E, e cila ka kuptimin nga, prej, e pyrrusit E Pirros, nga Pirro me origjinė etnogjenetike antroponomike nga E Dardhanit, me origjinė tė lashtė dardhane.
Edhepse ndoshta dikujt I duken si tė ndryshme kėto dy antroponome epirotėt e dardhanėt si emėrtime dhe ndoshta dikush mendon ndonjė ndasi, Epirotėt e Dradhanėt e Illirisė, janė vėllazėr tė njė gjuhe, gjaku e historiografie illire, tė vetmit qė ruajtėn etnogjenezen illire, si I vetmi popull pasardhės I drejtpėrdrejtė illirian ballkanik, qė sot pėrbėjnė antroponomėt gjenerale gega e toska dhe toponomet Gegėnia e Toskėria.
Nė tė gjitha kėndvėshtrimet analitike-sintetike tė ethymologjisė sė emrit Epir na dalin disa forma shprehėse semantike, me tė cilat mund tė gjurmojmė edhe mė thellė nė pikėpamje historike fonologjike e morfologjike, duke ndriēuar edhe mė shumė fjalėn rrėnjė pyrr pirr pir se ėshtė me kuptim shumė tė hershėm dardhan piri, me piri, qė ka kuptimin e sojit, rodit tė njeriut, I cili e ka njė apo disa veti dhe karaktere me piri, si formė e ruajtjės sė trashigimisė.
Kemi sot shprehjet shqipe: ai e ka me piri piri I mire, piri I keq, e ka me piri mbretėrinė, e ka me piri bujarinė, e ka me piri besėn, e ka me piri dhunėtinė, e ka me piri vendosmėrinė, e ka me piri mėnēurinė, etj. Apo edhe nė rastėt e kundėrta, pėr vetit e karakteret, veset e liga tė njeriut I kemi shprehjet shqipe rrėnė me piri, e ka rrėnėn (gėnjeshtrėn) me piri nė gjak, besėpremė me piri, dorėshtėrnguar (koprrac) me piri, tradhėti me piri, ligėsi me piri, piri I mbrapshtė, piri I dreqit etj. Do tė thotė se fjala shqipe piri, ėshtė fjalė qė I takon origjinės sė njeriut - pėrcjellja e tė mirave poashtu edhe e tė ligave tė njeriut - me piri
Origjinalisht, kur njeriu e ka diēka tė thellė nė vete, nė universin e tij personal tė tij, e ka njė veti a karakter, tė mire ose tė keq, tė trashėguar brezpasbrezi, qe prej nga origjina e tij etnogjenetike, e ka me piri qysh nga geni I tij. Kjo fjalė piri shpreh diēka rrėnjėsore trashigimore, qė e ruan me fanatizėm diēka tė vyrtytshme, tė mire apo edhe tė ligė.
Poashtu kemi shprehjet shqipe tė sotme: dikush e ka me piri dashurinė e dikush e ka me piri urrejtjėn, e ka me piri bėmirėsinė poashtu dikush e ka me piri hajninė, ai/ajo I ka me piri pėrgojimet, thashėthemėt, - dikush e ka me piri heshtjen, e ka me piri mjeshtėrinė, nuk e ka me piri, se nuk din me ngulė njė gozhdė nė mur E dikush e ka me piri guximin, heroizmin me piri, atdhedashurinė me piri, sinqeritetin me piri, besnkėrinė me piri, e oratotinė me piri, gojtarinė, dikush e ka humorin me piri, satirėn me piri e dikush e ka me piri frigėn, tutcan me piri, lajkatar me piri, gjakpirės me piri, dembel me piri, lahper me piri, injorant me piri, sahanlėpirės me piri, vegėl e huaja me piri, hegjemonist me piri, krimiel me piri, etj. Fjala piri qėndron mbi traditėn etnogjenetike tė njeriut, atje nga piri I tij njeriu qė rrėfehet me piri para rrethit tė vet, para popullit tė vet edhe para botės.
Fjala piri ėshtė trashigimia nga geni I njeriut, qė e pėrciell rodpasrodi dhe nuk mundet tė mos e shfaqi kudo qė gjėndet, sepse ai piri lėvrinė nė mendjen e shpirtin e tij Kėto ishin vetėm disa kėndvėshtrime psikologjike, sociologjike, filozofike, apo thjeshtė kėndvėshtrime gjenealogjike tė personalitetit tė njeriut, si anė pozitive dhe negative.
Mendoj, se fjala piri e hershme skipe-illire, formoi edhe vet emrin shkencor botanomin pėr bimėn pėmėn dardha pyrrus, si dhe njė numėr tė madh kompozitash PIE (paraindo-europiane), tė cilėn fjalė piri, e kemi nė formė: antroponomesh, toponomesh, hidronomesh, emėrtime metalesh, emra gjeografik, fjalė nė gjuhėt i.e. dhe PIE.
Fjala piri formoi emėrtime fisesh illire sikurse janė: pirust, pirusti, pirustėt, -pirat, pirati, piratėt, - piroman, piromani, piromanėt, si xehe nė mineralogji piriti (FeS2), pirotina, kalkopiriti etj. Poashtu fjala shqipe piri formoi emėrtimet e ndryshme nė disa gjuhė i.e. sikur e kemi nė anglishte Empire mbretėri me piri, tėvona emėrtimin pėr pėmėn dardha pikėrisht pear (pi:r) ang. ashtu sikurse qė e krijoi vet nė shqipen fjalėn folje pi, pirė, emėrtimet shqipe pyrg, pyrgu, pyrgje-t ndėrtime me piri. Poashtu fjala skipe-illire - piri formoi fjalėt greke e latine e turke piri I formoi sikurse janė: pyros=zjarr, greq.pireks, pirheliometri, pirdin, piridinike-piridinare, I,e piridinos, (fjalė illire nė greke) - pyr-a-ae pyram-is-idis, - Pyram-us, - Pyrg-I qytet I lashtė nė Etruria, - Pyronea us, - Pyren-e-es, - Pyren-eus-ei, - Pyrethr-um I, - Pyriphlegeth-on ontos, - pyrop-us (Bronz), - Pyrrha-se, Pyrrh-a-ae, Pyrrhi-as-adis, Pyrrh-us, Pyrrh-o, (antroponome).
Poashtu fjala skipe-illire nga Tokarishtja, piri, formoi edhe fjalėn turke me tė njejtin emėr, qė reflektohet si huazim nė shqipen sot dhe ėshtė krejt fjalė PIE illire e lashtė.
Fjala piri pir formoi emrin gjeografik Pirineje-t, emėrtuar nga Piratėt, fiset illire tė hershme: piratėt e baskėt bashkėt (ata qė rrijnė bashkė) emėrtuan siujdhesėn nė fjalė Pirineje. Poashtu kemi formimet e kompozitave tjera - pir-Piramidė, piramida, - si formė ndėrtimi me piri etnogjenetik, piramidon (ilaē), piranometri (instrument), piragirit (mineral), pirateri-a , pirazol, (aminopiri, antipiri), piridosin, pirimidin, pirofobi-a, piromani-a, pirofilit-I, piroforik, pirogaloz, pirogen, piroga, pirografi-a, piroksena, piroksilin, pirolatria, piroliza, pirolyzit, pirop, piroplazmoza, piroteknika, pirueti, Pirot-I (afėr Nishit) etj, Tė gjitha kėto kompozita antike i.e. janė me ethymologji skipe-illire-pellgase, tė huazuara nė Greqishten dhe nė gjuhėt tjera i.e. ku tė gjitha kėto emėrtime paraqesin llojin e pirit, qoftė si antroponome, toponome, emėrtime metalesh barnash (ilaēesh), sėmundjesh nė mjekėsi, aparatesh, instrumentesh shkencore etj.
Fjala pir pyrr-us=dardhė PIE formoi emrin gjeografik, toponomin EPIRI, si vend me piri, njerėz me piri, mbretėri me piri, nga shprehja tokė e pirit, vend I pirit, gjithashtu u formuan edhe fjalėformimet tjera tė dalura nga kjo rrėnjė epir, epirot, epiroti, Epirotėt, gjuha epirote e njohur nė lashtėsi edhe nga F.Bardhi nė letėrsinė e vjetėr shqipe (Fjalori latino-epirotik), kėto, emėrtime si: antroponom, toponom e botanom, nga Botanika illire, me origjinė qė tej kohės sė lashtė tė Dardhanusit e Theucerit,
Poashtu edhe vet emri I mbretit epirot Pirro, si antroponom, nga rrėnja pyrr Aquilla Pyrrus (Shqipja Pirro), Pyrro- Pyrrus, Pirroja, Pirrua, (297-272 p.e.s.), vie me ethymologji dardhane, si piri dardhan I Illirisė Jugore.
Studimet e derisotme linguistike pėr emrin Epir- Epiri nuk besoj tė kenė ndriēuar me vėrtetėsi ethymologjike prejardhjen e toponomit as tė antroponomit nė fjalė. Sipas disa shenimeve linguistike thuhet se emėrtimi Epir pėr krahinėn dhe njė nga shtetet e Ilirisė sė Jugut, qė shtrihej nga malet e Vėtėtimės (Akrokeraunet antike), dhe rrjedhja e mesme e Vjosės, nė veri deri nė gjirin e Ambrakisė nė Jug, dhe nga malet e Pindit nė Lindje e deri nė brigjet e detit Jon nė Perėndim. Emėrtimi Epir, pėr kėtė krahinė (nė greqisht, do tė thotė stere, tokė), ka qenė pėrdorur nė fillim nga autorėt grek, si njė emėr I pėrgjithshėm, qė pėrcaktonte pozitėn kontinentale tė saj pėrballė Greqisė ishullore.
Vetėm nga fundi I shek.VI p.e.r. ai u shėndrrua nė njė emėr tė pėrveēėm gjeografik, ndėrsa, nė gjysmėn e dytė tė shek.IV p.e.r. ai mori edhe kuptim tė pėrcaktuar politik.
Kėtu kemi vetėm domethėnien nė greqishte (stere, tokė) tė vet emrit Epir ndėrsa nė shqipen ēuditėrisht na mungon, qė sipas Linguistikės Gjenetike, emri - Epir ldhet me rrėnjėn pir- pirr - pyrr - (pyrr-us=dardhė) si fjalė paraido-europiane (PIE) p>:I r ® - khs.< p :y* > rr= pyrr < pir*I PIR-I PI:R (Ė) - PIRI.
Kjo fjalė - epir nuk ka aspak kuptim linguistik me fjalėn greke stere, tokė, qė vetėm ėshtė njė kuptim gjeografik pėr grekėt dhe qė sipas pėrpjekjeve pėr greqizimin ballkanik, edhe kjo na qenka spjegim grek, veēsa pėr ta njohur politikisht Epirin.
Fjala Epir, nė zbėrthimin e saj fono-morfologjik, nė rrokje, diftongje e tinguj, na del nga pėrbėrja e njė nyeje tė parme e dhe njė emri shumė tė lashtė PIE pi:r(ė)-piir- pi:ri piri - qė ėshtė geni trashigues si antroponom, zoonom, botanom dhe etnonom.
E nyje e parme e emrit nė fjalė nga E Pirit
PIR emėr i lashtė PIE piiri, geni trashigues, pėrciellja etnogjenetike e genit
Nė kėtė mėnyre, methodė ethymologjike, mendoj se mund tė bėhet vet pėrcaktimi shkencor linguistik i emrit EPIR E + PIR = EPIR-I pėr ta pėrcaktuar etnonomin EPIROT qė rredhė me domethėnie paragreke e paraturke, respektivisht piiri si fjalė shqipe-illire-pellgase PIE.
Piri piiri si fjalė me ethymologji tė ndryshme sipas linguistėve tė derisotėm, nuk do tė thoja se qėndron si emėr i pėrcaktuar, ashtu sikur thonė si G. Masachio i cili na jep pėr emėr Pyloria: Epirochin lingua albanese se dice Pyloria. - Gjithashtu edhe Dh. Shuteriqi, Fjalė nga leksiku i shqipes fq.353, respektivisht, kur merret si ethymologji karakteristike e me interes tė veēantė, se kjo fjalė pir(ė), mund tė krahasohet me fjalėn pyll piir=pyll, duke e krahasuar i dyti tė parin se fjala piri po u krahasojka me fjalėn pylli duke aluduar nė fjalėn e lashtė pyrr=pyll. Kėtu nuk kemi aspak tė bėjmė me tė njejtėn fjalė, jovetėm qė nuk ka asnjė mundėsi fono-historike, tė shėndrrimit tė tingullit tė dyfishtė RR nė LL por qė kuptimi shqip-illir na ēon drejtė tek emri origjinal PIE pir(ė), piir piri e nė etnonomin nė fjalė kuptohet tokė me piri, Tokė e Pirit Epiri.
Ėshtė interesant se linguistėt nuk mund tė tejkalojnė sundimet greko-romake tė kohėrave, pėr tė dalė nė fushė linguistike gjenerale, tė kėtij emri epir nga rrėnja pir-pyr - kur dihet se edhe emėrtimet e disa toponomeve dhe antroponomeve nė Linguistikėn Gjenerale, pra nė gjuhėt boėrore tė Antikutetit, janė formuar kompozitat, si ato interkontinentale piramidė, piramida, ku fjala piri gjėndet me prejardhje qė nga Thoti Skipe.
Nuk do tė ishte me interes linguistik vetėm pėr antikėn ballkanike, qė kjo fjalė tė mos jetė kaq universale me karakter botėror. Shih, na siellė ethymologjia nga piramdat arabe e shumė kompozita tjera arabike e aramike, deri tek ato kompozita jo vetėm nė gjuhėt arabe tė sotme, por edhe nė gjuhėt aziatike dhe indo-europiane.
Nga piramidat arabe e deri tek Pirinejet e mė gjerė nė gjuhėt i.e. ėshtė njė rrafsh interkontinental linguistik, prej formimit tė antroponomeve, toponomeve dhe etnonomit Epir qė inkurajon njė vėmendje mė tė madhe sesa na duket nė studim linguistik, duke e analizuar nga disa kėndvėshtrime ethymologjinė nė fjalė.
Mund tė karakterizojmė thirrjen nė emėrtimin Epir Epirotica-Epirotcum nga authorėt antikė grek e latin, tė cilėt e morėn nė dispozicion linguistik, tė quhėt kėshtu gjuha epirote nė vend tė gjuha shqipe, apo gjuha illire ku e kemi edhe tė authorėt e vjetėr shqiptarė ky nomim antik u bė pėr shkak se epirotėt ishin nė lidhje ekonomike edhe kulturore mė afėr me ta dhe edhe gjatė pushtimeve greko-romake me njė periudhė kohore mbi njė millenium pushtuesit bėnė pėrpos copėtimeve territoriale tė tokave illire edhe copėtime kulturore e shkencore, duke e quajtur shqipen illire si gjuhė barbare. Kjo inisiativė politiko-strategjike, nuk u bė pa njė qėllim kryesor, pėr strategjinė e robėrimit dhe asimilimit tė tė gjitha fiseve illire nė ato romake (e sllave mė vonė), me mbetje tė tė vetmit pasardhės illirian popullit shqiptar por, qėllimi ishte tė zhduket Illiria pėrmes fiseve si mbretėri tė saja dhe tė sundojnė mbi gjuhėn barbare qė qėllimisht e quanin pushtuesit me parollėn e lashtė pėrēaj e sundo (divita et impera). Po kėsaj parolle antike tė shfarosjės illire si botėformuesja kulturore e shkencore, iu nėnshtrua edhe hartografia shqiptare, duke e marrė tė ndarė Mbretėrinė illire, nga ajo dardhane, makedhone kur dihet se, mbretėri illire ishin tė gjitha mbretėrit e Illirisė para asimilimit tė tyre, qe para romanizimit e sllavizimit tė tyre si ajo e Dardhanisė, Makedhonisė, Delmatisė, Liburnisė, Dakisė, Ardiejve, Adrianėve, Arianitėve, Paeonėve etj. Tė gjitha kėto mbretėri ishin nė hartografinė illire si Perandoria illire e kohės, qė sot quhet koha parahistorike.
Pėr atė sot copėtimi i tokave shqiptare nė mėnyrė strategjike, dhunėshėm e ka politizuar edhe historinė e shkencėn i.e. duke polarizuar me ekzistencėn illire, nė dėm tė interesave shqiptare, nė mėnyrė qė tė na dukėn tė huaj nė mes veti kėta pasardhėsit illirian, kur shqiptarėt ballkanik janė popull parahistorik...!.