-
Etore.
User deleted
Legjenda dhe Historia
Roma e lashtė ishte njė qytetėrim qė u zhvillua prej njė komuniteti te vogel bujqėsor tė themeluar nė Gadishullin Italik qė nė shekullin e 10-tė para Krishtit. I vendosur pėrgjatė detit Mesdhe, ajo u be njė nga perandoritė mė tė mėdha nė botėn e lashtė.
Nė shekujt e ekzistencės sė saj, qytetėrimi romak nga njė monarki adoptoi njė republikė oligarkike dhe mė vonė njė perandori autokratike. Romakėt arritėn tė dominojnė Europėn jugperėndimore, Europėn juglindore (Ballkanin) dhe tėrė rajonin mesdhetar me anė tė asimilimit kulturor dhe pushtimit.
Pėr shkak tė instabilitetit tė brendshėm dhe sulmeve nga popuj tė ndryshėm migrues, pjesa perėndimore e perandorisė, duke pėrfshirė Italinė, Hispanjėn, Galinė, Britanian dhe Afrikėn u nda nė mbretėri tė pavarura nė shekullin e pestė pas Krishtit.
Perandoria Lindore Romake, qė drejtohej nga Konstantinopoja, e pėrbėrė nga Greqia, Ballkani, Azia e Vogėl, Siria dhe Egjipti, i mbijetoi krizės. Edhe pse kėta tė fundit i humbėn territoret e Sirisė dhe Egjiptit nga Perandoria Islamike Arabe, Perandoria Romake e Lindjes do tė mbijetonte edhe pėr njė mijėvjeēar, derisa territoret e fundit tė saj u pushtuan nga Perandoria Otomane. Kjo fazė mesjetare dhe e krishterė e Perandorisė njihet nga historianėt me emrin Perandoria Bizantine.
Qytetėrimi romak shpesh grupohet nė periudhėn e antikitetit klasik bashkė me Greqinė e lashtė, njė qytetėrim qė frymėzoi shumė nė kulturėn e Romės sė lashtė. Roma e lashtė kontribuoi jashtėzakonisht shumė nė zhvillimin e ligjeve, luftrave, artit, letėrsisė, arkitekturės, teknologjisė dhe gjuhės dhe historia e saj vazhdon tė ketė njė ndikim tė madh nė botė sot.
Themelimi dhe Mbretėria Romake
Sipas legjendės, Roma u themelua nė vitin 753 para Krishtit nga Romuli dhe Remi, qė u rritėn nga njė ulkonjė.
Sipas njė legjende, Roma u themelua mė 21 Prill, 753 para lindjes sė Krishtit nga vėllezėrit binjakė qė e kishin origjinėn nga princi trojan Enea. Romuli dhe Remi ishin nipa tė mbretit latin, Numitorit tė Alba Longės. Mbreti u rrėzua nga froni nga vėllai i tij mizor Amuliusi ndėrsa vajza e Numitorit, Rea Silva, lindi Remin dhe Romulin. Rea Silva ishte njė virgjėreshė e Vestės qė u pėrdhunua nga Marsi, duke i bėrė vėllezėrit gjysėm-hyjnorė.
Mbreti i ri ishte i frikėsuar prej Romulit dhe Remit se mos ata ia merrnin fronin, kėshtu qė ai vendosi ti mbysė. Njė ulkonjė (ose gruaja e njė bariu nė disa versione) i shpėtoi dhe i rriti ata dhe kur ata arritėn moshėn e pjekurisė, ata i rikthyen fronin e Alba Longės Numitorit.
Binjakėt themeluan qytetin e tyre, por Romulusi e vrau Remin gjatė njė grindjeje pėr sudimin si mbret i Romės, megjithėse disa burime thonė se grindja ishte pėr arsyen se emri i kujt do ti vendosej qytetit. Romulusi ishte burimi i emrit tė qytetit. Meqė qyteti kishte ngelur me shumė pak gra, legjenda thotė se latinėt ftuan sabinėt nė njė festival dhe vodhėn femrat e tyre qė ishin tė pamartuara, duke ēuar nė integrimin e latinėve me sabinėt.
Njė legjendė tjetėr e rregjistruar nga historiani grek Dionisi i Halikarnasusit thotė se princi Enea drejtoi njė grup trojanėsh nė njė udhėtim nė det. Pas njė kohe tė gjatė nė ujėrat e ashpra, ata zbarkuan nė buzė tė lumit Tiber. Jo gjatė pas zbarkimit, burrat donin tė vazhdonin rrugėn nė det, por gratė qė po udhėtonin nuk donin tė iknin. Njė grua, e quajtur Roma, sugjeroi gratė tė digjnin anijet pėr tė mos lejuar largimin. Nė fillim, burrat ishin tė inatosur me Romėn, por mė vonė ata e kuptuan se ata ndodheshin nė njė vend ideal pėr tu vendosur. Ata i vunė vendit emrin e gruas qė dogji anijet e tyre.
Qyteti i Romės u zgjerua rreth njė vau tė lumit Tiber, njė kryqėzim rrugėsh plot trafik dhe tregti. Sipas tė dhėnave arkeologjike, fshati i Romės ka mundėsi tė jetė themeluar dikur rreth shekullit tė 8-tė p.e.s, megjithėse mund tė shkojė deri nė shekullin e 10-tė p.e.s nga fiset latine tė [[Italia |Italisė]], nė majė tė kodrės Palatine.
Etruskėt, qė mė parė ishin vendosur nė veri tė Etrurias, duket se kanė vendosur pushtet politik nė rajonin e Romės rreth fundit tė shekullit tė 7-tė p.e.s, duke formuar elitėn mbretėrore dhe aristokratike. Etruskėt, siē duket, e humbėn fuqinė nė zonė nė fund tė shekullit tė 6-tė p.e.s, dhe nė atė pikė, fiset e hershme latine dhe sabine rishpikėn qeverinė e tyre duke krijuar njė republikė, me shumė mė tepėr kufizime nė aftėsitė e sunduesit pėr tė ushtruar fuqinė.
Tradita romake dhe tė dhėnat arkeologjike e tregojnė Forumin Romak (Forum Romanum) si vatrėn e mbretit dhe gjithashtu zanafillėn e qendrės fetare. Numa Pompiliusi ishte mbreti i dytė i Romės, duke pasuar Remin dhe Romulin. Ai filloi projektin e ndėrtesave madhėshtore me pallatin e tij mbretėror tė quajtur Regia dhe ndėrtimin e kompleksit tė virgjėreshave tė Vestės.
Republika Romake
Sipas njė tradite dhe sipas shkrimtarėve tė mėvonshėm si Tit Livi, Republika Romake u krijua rreth vitit 509 p.e.s, kur i fundit nga shtatė mbretėrit romakė, Tarkuin Krenari u rrėzua dhe njė sistem i bazuar nė magjistratė tė zgjedhur njė herė nė vit dhe kuvende me pėrfaqėsues tė ndryshėm u vendosėn. Njė kushtetutė vendosi njė varg normash dhe balancimesh dhe ndarje pushtetesh. Magjistratėt mė tė rėndėsishėm ishin dy konsujt, qė sėbashku ushtruan pushtetin ekzekutiv nė formėn imperium, ose me urdhėr ushtarak.[16] Konsujt duhet tė punonin me senatin romak, qė fillimisht ishte njė kėshill i pėrbėrė nga patricė (fisnikė), por qė u rrit nė madhėsi dhe fuqi me kalimin e kohės.
Poste tė tjera magjistratėsh nė Republikė ishin pretorėt, edilėt dhe kuestorėt. Nė fillim, postet e magjistratėve i kishin vetėm patricėt, por mė vonė ato u bėnė tė mundura edhe pėr njerėzit e thjeshtė, ose plebenjtė. Institucionet votuese tė Republikės ishin comitia centuriata (asambleja e centurioneve), qė votonte pėr ēėshtjet e luftės dhe paqjes dhe zgjidhte njerėzit mė tė rėndėsishėm, dhe comitia tributa (asambleja tribunale), qė zgjidhte postet mė pak tė rėndėsishme.
Romakėt gradualisht mposhtėn popujt e tjerė nė gadishullin Italik, duke pėrfshirė Etruskėt. Kėrcėnimi i fundit i hegjemonisė romake erdhi nga Taranto, njė koloni e madhe greke, qė kėrkoi ndihmėn e Pirros sė Epirit nė vitin 281 p.e.s, por kjo pėrpjekje dėshtoi. Romakėt siguruan kolonitė e tyre duke themeluar koloni romake nė zonat strategjike, duke vendosur njė kontroll tė stabilizuar mbi rajonin.[24] Nė gjysmėn e dytė tė shekullit tė 3-tė p.e.s, Romakėt u pėrleshėn me Kartagjenėn nė tė parėn nga tre Luftrat Punike. Kėto luftra rezultuan nė pushtimet e para romake pėrtej detit, duke pushtuar Siēilinė dhe Hispanjėn dhe nė rritjen e Romės si fuqi e rėndėsishme. Pasi mundėn Maqedoninė dhe Perandorinė Seleucide nė shekullin e 2-tė p.e.s, romakėt u bėnė fuqia dominuese nė detin Mesdhe.
Gaius Marius,
njė gjeneral dhe politikan romak qė reformoi dramatikisht ushtrinė romake Dominimi i jashtėm ēoi nė grindje tė brendshme. Senatorėt u bėnė tė pasur nė kurriz tė kėsaj, por ushtarėt, qė shumica ishin fermerė tė vegjėl, ishin larg shtėpisė pėr mė shumė kohė dhe nuk mund tė ruanin tokėn e tyre dhe varėsia nė rritje ndaj skllevėrve tė huaj dhe zgjerimi i latifundia(prona me pėrmasa toke shumė tė mėdha) reduktuan disponueshmėrinė e punėve tė paguara.
Tė ardhurat nga plaēka e luftės, tregtia nė provincat e reja dhe sistemi i ri i taksave qė pėrcaktonte njė kufi pėr secilėn klasė tė shoqėrisė, krijoi mundėsi tė reja ekonomike pėr tė pasurit, duke formuar njė klasė tė re tregtarėsh, ekuestrianėt. Ligji Lex Claudia pengonte senatorėt qė tė angazhoheshin nė tregti kurse ekuestrianėt teorikisht mund tė bėheshin anėtarė tė Senatit, por pushtetin politik e kishin shumė tė kufizuar. Senati u grind pėrherė, vazhdimisht duke penguar reformat e rėndėsishme tė tokės dhe duke refuzuar ti japė klasės sė ekuestrianėve njė vend mė tė lartė nė qeveri.
Banda tė dhunshme tė njerėzve tė papunėsuar nėpėr qytete, tė kontrolluara nga senatorėt rivalė, frikėsonin elektoratin me anė tė dhunės. Situata ishte nė kulm nė fund tė shekullit tė 2-tė p.e.s nėn vėllezėrit Grakus, njė ēift tribunėsh qė tentuan tė kalojnė reformat e tokės qė do tė rishpėrndanin tokat e mėdha tė patricėve ndėrmjet plebenjve. Tė dy vėllezėrit e u vranė, por Senati kaloi disa nga reformat e tyre nė njė tentativė pėr tė ulur gjakrat e trazirės dhe pėr tė qetėsuar plebenjtė dhe ekuestrianėt.
Refuzimi i qytetarisė romake qė iu bė qytetarėve tė qyteteve aleate italiane ēoi nė fillimine Luftės Sociale (91 p.e.s-88 p.e.s). Reformat ushtarake tė Gaius Mariusit bėnė qė ushtarėt tė jenė mė tepėr besnikė ndaj komandantit sesa ndaj qytetit dhe njė gjeneral i fuqishėm mund tė duronte haraēin e qytetit dhe tė Senatit. Kjo rezultoi nė fillimin e luftės civile ndėrmjet Mariusit dhe tė parapreferuarit tė tij, Silės dhe kulminoi nė diktatoriatin e Silės nga 81-79 p.e.s.
Nė mes tė shekullit tė 1-rė p.e.s, tre burra, Jul Ēezari, Pompeu dhe Krasi formuan njė pakt sekret-Triumviratin e Parė- pėr tė kontrolluar Republikėn. Pas pushtimit tė Galisė nga Ēezari, njė mėnjanim ndėrmjet Ēezarit dhe Senatit rezultoi nė luftė civile, me Pompeun qė kryesonte forcat e Senatit. Ēezari qe fitimtar dhe u bė diktator pėrjetė.
Nė vitin 44 p.e.s, Ēezari u vra nga senatorėt qė e kishin kundėrshtuar supozimin e tij pėr tė marrė pushtetin absolut dhe qė donte tė rivendoste qeverinė kushtetuese, por pas kėsaj njė Triumvirat i Dytė, i pėrbėrė nga pasardhėsi i pėrcaktuar i Ēezarit, Oktavian dhe ish mbėshtetėsit e tij, Mark Antoni dhe Lepidi, morėn fuqinė.
Gjithsesi, kjo aleancė sė shpejti u katandis nė njė pėrleshje pėr dominim. Lepidi migroi dhe kur Oktaviani mposhti Antonin dhe Kleopatrėn e Egjiptit nė betejėn e Akciumit nė vitin 31 p.e.s, ai u bė sunduesi i padiskutueshėm i Romės.
Perandoria Romake (latinisht: Imperium Romanum)
ishte perandoria e ngritur dhe e qeverisur nga qyteti i Romės gjatė qindvjeēarėve 6 p.e.r. dhe 5-6 e.r.
Dy datat qė shėnojnė fillimin dhe fundin e perandorisė romake janė viti 27 p.e.r., fillimi i vitit tė principatės sė Oktavianit, me marrjen e titullit "August", dhe 395 e.r., kur me vdekjen e Teodosit perandoria u nda pėrfundimisht mes nė pjesėn perėndimore (pars occidentalis) dhe atė lindore (orientalis).
Shtysa e perandorisė romake ishte "Senati dhe Populli i Kuiritėve Romakė" (Senatus Populusque Quiritium Romanorum) shkurt, "S.P.Q.R."
Nga koha e Augustusit gjer ne Rėnien e Perandorisė Perėndimore, Roma zotėronte Evroazinė Perėndimore dhe Afrikėn e Veriut dhe pėrbėnte shumicėn e popullsisė sė rajonit. Zgjerimi i Perandorisė Romake nisi shumė mė parė se shteti Romak tė kthehej nė njė perandori dhe arriti kulmin e saj nėn Perandorin Trajan me pushtimin e Dacisė nė vitin 106. Nė kėtė kulm sipėrfaqja e zotėruar nga Perandoria Romake pėrfshinte rreth 5 900 000 km² .
Tregtia, artet dhe kultura arritėn lulėzimin e parė tė lartė tė tyre gjatė kohės sė Perandorisė romake dhe nė zonat e qeverisura nga ajo, poashtu cilėsia dhe niveli i popullsisė sė asaj kohe do tė duhej tė riarrihej nė Evropė dhe Afrikėn e Veriut shekuj mė vonė.
Perandoria Romake ushtronte ndikimin e saj jo vetėm brenda kufinjve tė saj, por edhe pėrtej tyre. Nė gjysmėn e saj lindore ky ndikim u pėrzie me elemente greko-helene dhe orientaliste. Pėrkundrazi Perėndimi u latinizua.
Gjuha latine si gjuha e Romės, ishte gjuha zyrtare qė pėrdorej nė mbarė Perandorinė romake. Megjithėkėtė, nė perandorinė romake u pėrdorėn dhe u ruajtėn edhe gjuhėt vendase. Latinishtja ka qenė me pas nė mbarė Evropėn me qindra vjet gjuha e tė shkolluarve, sidomos nė shkencė, gjer nė kohėn baroke. Ende nė ditet e sotme latinishtja pėrdoret dhe rikrijohet nė disa degė tė shkencės, si p.sh. nė mjekėsi dhe biologji. Prej gjuhės latine kanė lindur disa gjuhe moderne romane Evropiane (Italishtja, Frėngjishtja, Spanjishtja, Portugalishtja dhe Rumanishtja, si edhe Ladinishtja dhe Retoromanishtja). Shumė fjalė tė huazuara gjenden nė gjuhėt gjermanike dhe nė sllavishten. Edhe gjuha shqipe ėshtė ndikuar shumė nga latinishtja dhe nė tė gjenden shumė huazime nga latinishtja.
Gjuha latine ka mbetur gjuha meshtare e kishės katolike romake deri nė Kėshillin e Dytė Vatikanor.
Fundi i Perandorisė Romake zakonisht ėshtė, edhe nėse jo shumė i saktė, 4 shtatori i vitit 476, kur perandori i fundit i Perandorisė Romake tė Perėndimit, Romulus Augustus u hoq dhe nuk u zėvendėsua. Megjithatė, Diokleciani, qė u tėrhoq nė vitin 305, ishte perandori i fundit i njė perandorie tė pandarė, kryeqyteti i sė cilės ishte Roma. Pas ndarjes sė perandorisė nė atė tė Lindjes dhe tė Perėndimit, tė dyja pjesėt vazhduan t“a paraqisnin veten si "Perandoria Romake". Perandoria Romake e Perėndimit u prir dhe ra gjatė qindvjeēarit tė 5-tė dh 6-tė. Perandoria Romake e Lindjes (e cila pėrvetėsoi mė vonė gjuhėn greke si gjuhėn e saj zyrtare), njihet gjerėsisht sot is Perandoria Bizantine, i ruajti traditat ligjore dhe kulturore greko-romake sė bashku me elementet helenike dhe ortodokse tė krishtera edhe pėr njė mijėvjeēar tjetėr, gjer nė rėnien e saj nė duart e Perandorisė Osmane nė vitin 1453.
Vlen tė pėrmendet se, ndikimi nė kulturė, ligj, teknologji, arte, gjuhė, fe, qeverisje, ushtri, dhe arkitekturėn e qytetėrimeve qė pasuan vazhdon ende sot. Sistemi qeveritar i Perandorisė Romake ka ndikuar shumė nė sistemin shtetėror Evropian para sė gjithash nė drejtėsi dhe ligjshmėri.
Me armiqtė e mundur, Oktaviani mori emrin Augustus dhe pothuajse pushtetin absolut duke ruajtur vetėm njė shtirje tė formės republikane tė qeverisė. Pasardhėsi i tij i pėrcaktuar, Tiberiusi, mori pushtetin pa kundėrshtim, duke vendosur dinastinė Julio-Klaudiane, qė zgjati deri nė vdekjen e Neronit nė vitin 68. Zgjerimi territorial i asaj qė ishte tani Perandoria Romake vazhdoi dhe shteti mbeti i sigurt, pavarėsisht njė serie perandorėsh gjerėsisht tė konsideruar si tė shtrembėruar dhe tė korruptuar (pėr shembull, pėr Kaligulėn thuhet se ishte i ēmendur dhe Neroni kishte njė reputacion pėr mizorinė dhe qė ishte mė shumė i interesuar pėr shqetėsimet e tij private sesa pėr ēėshtjet e shtetit). Sundimi i tyre u pasua nga Dinastia Flaviane. Gjatė sundimit tė Pesė Perandorėve tė Mirė (96-180), Perandoria arriti zenitin e saj territorial, ekonomik dhe kulturor. Shteti ishte i sigurt edhe nga kėrcėnimet e jashtme dhe tė brendshme dhe Perandoria qe e begatė gjatė Pax Romana (Paqja romake). Me pushtimin e Dakisė gjatė sundimit tė Trajanit, Perandoria arriti kulmin e zgjerimit territorial; dominioni I Romės nė kėtė kohė kishte njė sipėrfaqje prej 6.5 milion km². Murtaja e Antoninit qė u shpėrnda nė Perandori gjatė viteve 165-180 vrau afėrsisht pesė milionė njerėz.
Perandoria Romake nė zgjerimin e saj mė tė madh nėn Trajanin nė vitin 117.Periudha ndėrmjet viteve 193 dhe 235 u dominua nga dinastia Severane dhe pa disa sundues inkompetentė, si Elagabalusi. Kjo dhe influenca nė rritje e ushtrisė ēoi nė njė periudhė tė gjatė kolapsi tė njohur si Kriza e Shekullit tė Tretė. Kriza mori fund nga sundimi i Dioklecianit, qė nė vitin 293 e ndau Perandorinė nė njė gjysmė lindore dhe perėndimore tė njohur si tetrarki e dy bashkė-perandorėve dhe dy kolegėve mė tė rinj. Bashkė-sunduesit e Perandorisė konkurruan dhe luftuan pėr supremaci pėr mė shumė se gjysmė shekulli. Mė 11 Maj 330, perandori Konstantin I me vendosmėri vendosi Bizantin si kryeqytetin e Perandorisė Romake dhe e riemėrtoi Konstandinopojė. Perandoria u nda nė Perandorinė Romake tė Perėndimit dhe Perandorinė Romake tė Lindjes (mė vonė e njohur si Perandoria Bizantine) nė vitin 395.
Perandoria Romake ngacmohej vazhdimisht nga dyndjet e barbarėve dhe rėnia graduale e Perandorisė Perėndimore vazhdoi me kalimin e shekujve. Nė shekullin e 4-tė, migrimet nė perėndim tė Hunėve ishin shkaku qė Vizigotėt kėrkuan strehim nė kufijtė e Perandorisė Romake. Nė vitin 410, Vizigotėt, nėn lidershipin e Alarikut tė I, plaēkitėn qytetin e Romės. Vandalėt pushtuan provincat romake tė Galisė, Hispanjės dhe Afrikės Veriore dhe nė vitin 455 plaēkitėn Romėn. Mė 4 Shtator 476 kryetari I gjermanikėve, Odoakri detyroi perandorin e fundit tė perėndmit, Romulus Augustusin, tė abdikonte. Pasi kishte zgjatur pėr afėrsisht 1200 vjet, sundimi i Romės mbi Perėndimin i erdhi fundi.
Perandoria Lindore do pėsonte njė fat tė ngjashėm, megjithėse jo kaq drastik. Justiniani mundi tė ripushtojė Afrikėn Veriore dhe Italinė, por zotėrimet bizantine nė perėndim u reduktuan nė Italinė jugore dhe Siēilinė disa vjet pas vdekjes sė Justinianit. Nė lindje, pjesėrisht si rezultat i Murtajės sė Justinianit, bizantinėt u kėrcėnuan nga ngritja e Islamit, ndjekėsit e tė cilit pushtuan territoret e Sirisė dhe Egjiptit dhe sė shpejti u bėnė njė kėrcėnim direkt pėr Konstandinopojėn. Prapė se prapė, bizantinėt, mundėn tė ndalin ekspansionin islamik nė tokat e tyre gjatė fundit tė shekullit tė 8-tė dhe gjatė fillimit tė shekullit tė 9-tė rimorėn tokat e pushtuara. Nė vitin 1000 Perandoria Lindore ishte nė kulmin e saj: Basili II ripushtoi Bullgarinė dhe Armeninė, kultura dhe tregtia lulėzonin. Gjithsesi, pak pas kėtij zgjerimi, ai befas u ndal nė vitin 1071 nė Betejėn e Manzikertit. Kjo e fundit e ēoi perandorinė nė njė rėnie dramatike. Disa shekuj grindjeje tė brendshme dhe pushtimet e turqve I shtruan rrugėn perandorit Aleksi I Komneni pėr ti kėrkuar ndihmė perėndimit mė 1095. Perėndimi iu pėrgjigj me anė tė Kryqėzatave pėrfundimisht duke rezultuar nė Plaēkitjen e Konstandinopojės nga vetė pjesėmarrėsit e Kryqėzatės sė Katėrt. Pushtimi i Konstandinopojės mė 1204-ėn do tė shihte copėzimin e atyre pak tokave qė i kishin mbetur perandorisė nė nė gjendjet e mėvonshme, fitorja e fundit e tė cilės ishte ajo e Nikesė. Pas rimarrjes sė Konstandinopojės nga forcat perandorake, perandoria nuk ishte gjė tjetėr veēse pak mė I madh se njė shtet grek I pėrqendruar nė brigjet e Egjeut. Perandorisė Lindore I erdhi fundi kur Mehmeti II pushtoi Konstandinopojėn mė 29 Maj 1453.
Edited by Etore - 19/2/2010, 09:54. -
Etore.
User deleted
Perandorėt ilirė
Klaudiusi II goti (268-270), nga Panonia e Poshtėme.
Kuintilusi (270), vėllai i tij.
Aureliani (270-275), nga Panonia.
Markus Klaudius Tacitus (275-276), nga Umbria.
Florianusi (276), ndoshta gjysmė vėllai i tij poashtu nga Umbria.
Probusi (276-282), nga Panonia.
Markus Aurelius Karus (282-283), tradicionalisht pėrfshirė mes tė ashtuquajturve "Perandorė Ilirė", lindur nė Narbo tė Galisė. Numeriani (283-284) dhe Karinusi (284-285) ishin bijtė e tij.
Disa perandorė tė tjerė me prejardhje ilire, apo pjesėrisht tė lindur nė Iliri, veēanėrisht afėr qytetit tė Sirmiumit. Megjithėkėtė, ata nuk pėrfshihen mes perandorėve ilirė. Nė renditje kronologjike ata janė:
Para epokės sė perandorėve ilirė:
Trajan Deciusi (249-251)
Pas epokės sė perandorėve ilirė:
Diokleciani (285-306), lindur nė Dalmaci
Maksimianus Herkulius (285-310)
Konstantini I i Madhi dhe familja e tij.
Justini I, lindur pranė Dardanisė.
Justiniani I i Madh.
Lista e saktė e Perandorėve Romakė. Perandorėt ilirė
Julio-Claudian dynasty
Reign Incumbent Notes
16 January 27 BC to 19 August AD 14 Augustus
19 August 14 to 16 March 37 Tiberius
18 March 37 to 24 January 41 Caligula Murdered by Praetorian Guard
24 January 41 to 13 October 54 Claudius Poisoned by his wife Agrippina, mother of Nero
13 October 54 to 11 June 68 Nero Committed suicide
[edit] Year of the Four Emperors
Reign Incumbent Notes
8 June 68 to 15 January 69 Galba Murdered in favour of Otho
15 January 69 to 16 April 69 Otho Committed suicide
2 January 69 to 20 December 69 Vitellius Murdered in favour of Vespasian
[edit] Flavian dynasty
Reign Incumbent Notes
1 July 69 to 24 June 79 Vespasian
24 June 79 to 13 September 81 Titus Possibly assassinated by Domitian
14 September 81 to 18 September 96 Domitian Assassinated
[edit] Nervan-Antonian Dynasty
Main article: Five Good Emperors
Reign Incumbent Notes
18 September 96 to 27 January 98 Nerva Proclaimed emperor by senate
28 January 98 to 7 August 117 Trajan
11 August 117 to 10 July 138 Hadrian
10 July 138 to 7 March 161 Antoninus Pius
7 March 161 to 17 March 180 Marcus Aurelius
7 March 161 to March 169 Lucius Verus Co-emperor with Marcus Aurelius
175 Avidius Cassius Usurper; ruled in Egypt and Syria; murdered by his own army
177 to 31 December 192 Commodus Assassinated
[edit] Year of the Five Emperors & Severan dynasty
Reign Incumbent Notes
1 January 193 to 28 March 193 Pertinax Proclaimed emperor by senate; murdered by Praetorian Guard
28 March 193 to 1 June 193 Didius Julianus Proclaimed emperor by Praetorian Guard; executed on orders of the Senate
9 April 193 to 4 February 211 Septimius Severus Proclaimed emperor by Pannonian troops; accepted by senate
193 to 194/195 Pescennius Niger Proclaimed emperor by Syrian troops, defeated in battle by Septimius Severus
193/195 to 197 Clodius Albinus Proclaimed emperor by British troops, defeated in battle by Septimius Severus
198 to 8 April 217 Caracalla Assassinated at the behest of Macrinus
209 to 4 February 211 Geta Co-emperor with Caracalla; assassinated on orders of Caracalla
11 April 217 to June 218 Macrinus Proclaimed himself emperor; executed on orders of Elagabalus
May 217 to June 218 Diadumenian Junior co-emperor under Macrinus; executed
June 218 to 222 Elagabalus Proclaimed emperor by army; murdered by his own troops
13 March 222 to ?March 235 Alexander Severus Murdered by his own troops
[edit] Rulers during the Crisis of the Third Century
Reign Incumbent Notes
February/March 235 to March/April 238 Maximinus Thrax Proclaimed emperor by the army; murdered by Praetorian Guard
earlyJanuary/March 238 to lateJanuary/April 238 Gordian I Proclaimed emperor in Africa; committed suicide after Gordian II's death
earlyJanuary March 238 to lateJanuary/April 238 Gordian II Proclaimed emperor with Gordian I, killed in battle
earlyFebruary 238 to earlyMay 238 Pupienus Proclaimed joint emperor by senate; murdered by Praetorian Guard
earlyFebruary 238 to earlyMay 238 Balbinus Proclaimed joint emperor by senate; murdered by Praetorian Guard
May 238 to February 244 Gordian III Nephew of Gordian II; death unclear, probably murdered
240 Sabinianus Usurper; proclaimed himself emperor; defeated in battle
February 244 to September/October 249 Philip the Arab Proclaimed emperor after death of Gordian III; killed in battle by Decius
248 Pacatianus Usurper; proclaimed himself emperor; murdered by his own soldiers
248 to 249 Iotapianus Usurper; proclaimed himself emperor in the east; murdered by his own soldiers
248? or 253? Silbannacus Usurper; details essentially unknown
249 to June 251 Decius Killed in battle
249 to 252 Priscus Proclaimed himself emperor in the east in opposition to Decius
250 to 250 Licinianus Usurper; proclaimed emperor in Rome; rebellion suppressed
early251 to June 251 Herennius Etruscus Junior co-emperor under Decius; killed in battle
251 Hostilian Son of Decius; died of plague
June 251 to August 253 Gallus Proclaimed emperor by his troops after Decius's death; murdered by them in favour of Aemilianus
July 251 to August 253 Volusianus Junior co-emperor under Gallus; murdered by army
August 253 to October 253 Aemilian Proclaimed emperor by his troops; murdered by them in favour of Valerian
253 to June 260 Valerian Proclaimed emperor by his troops; captured in battle by the Persians; died in captivity
253 to September 268 Gallienus Junior co-emperor under Valerian to 260; probably murdered by his generals
260 Saloninus Son of Gallienus; proclaimed emperor by army; murdered shortly after by troops of Postumus
June 260 (or 258) Ingenuus Usurper; proclaimed himself emperor after Valerian's capture; defeated in battle
260 Regalianus Usurper; proclaimed emperor after Ingenuus's defeat; fate unclear
260 to 261 Macrianus Major Usurper; proclaimed emperor by eastern army; defeated and killed in battle
260 to 261 Macrianus Minor Usurper; son of Macrianus Major; defeated and killed in battle
260 to 261 Quietus Usurper; son of Macrianus Major; defeated and killed in battle
261 to 261 or 262 Mussius Aemilianus Usurper; proclaimed himself emperor after the defeat of the Macriani; defeated and executed
268 to 268 Aureolus Usurper; proclaimed himself emperor after Gallienus's death; surrendered to Claudius II Gothicus; murdered by Praetorian Guard
268 to August 270 Claudius II Gothicus Proclaimed emperor by the army
August 270 to September 270 Quintillus Proclaimed himself emperor; cause of death unclear
August 270 to 275 Aurelian Proclaimed emperor by army; murdered by the Praetorian Guard
271 to 271 Septimius Usurper; proclaimed emperor in Dalmatia; killed by his own soldiers
November/December 275 to July 276 Tacitus Appointed emperor by the Senate; possibly assassinated
July 276 to September 276 Florianus Proclaimed emperor by the western army; murdered by his troops
July 276 to lateSeptember 282 Probus Proclaimed emperor by the eastern army; murdered by his own soldiers in favour of Carus
280 Julius Saturninus Usurper; proclaimed emperor by his troops; then killed by them
280 Proculus Usurper; proclaimed himself emperor at the request of the people of Lugdunum; executed by Probus
280 Bonosus Usurper; proclaimed himself emperor; defeated by Probus and committed suicide
September 282 to July/August 283 Carus Proclaimed emperor by Praetorian guard
spring 283 to summer 285 Carinus Son of Carus; co-emperor with Numerian; fate unclear
July/August 283 to November 284 Numerian Son of Carus; co-emperor with Carinus; probably murdered
[edit] Gallic Empire 260 to 274
Reign Incumbent Notes
260 to 268 Postumus Declared himself emperor after Valerian's death; killed by his own troops
268 to 268 Laelianus Proclaimed himself emperor in opposition to Postumus; defeated and killed by Postumus
269 to 269 Marius Proclaimed himself emperor after Postumus's death
269 to 271 Victorinus Proclaimed emperor after Marius's death
270 to 271 Domitianus Proclaimed himself emperor of the Gallic Empire
271 to 274 Tetricus I Nominated heir to Victorinus
[edit] Britannic Empire 286 to 297
Reign Incumbent Notes
286 to 293 Carausius Declared himself emperor; assassinated by Allectus
293 to 297 Allectus Declared himself emperor after Carausius's death; defeated by Constantius Chlorus
[edit] Dominate
[edit] Tetrarchy and Constantinian dynasty
Reign Incumbent Notes
20 November 284 to 1 May 305 Diocletian Declared emperor by the army after Numerian's death; Abdicated
1 April 286 to 1 May 305 Maximian Made co-emperor ('Augustus') with Diocletian; abdicated
1 May 305 to 25 July 306 Constantius I Chlorus Made junior co-emperor ('Caesar') under Maximian; became Augustus after his abdication
1 May 305 to May 311 Galerius Made junior co-emperor ('Caesar') under Diocletian; became Augustus after his abdication
August 306 to 16 September 307 Severus II Made junior co-emperor ('Caesar') under Constantius Chlorus; became Augustus after his death; executed by Maxentius
28 October 306 to 28 October 312 Maxentius Son of Maximian; proclaimed Augustus by Praetorian Guard; defeated in battle by Constantine I
de jure: 307, de facto 312 to 22 May 337 Constantine I Son of Constantius Chlorus; proclaimed Augustus by army
308-309?/311? Domitius Alexander Proclaimed emperor in Africa; defeated in battle by Maxentius
11 November 308 to 18 September 324 Licinius Appointed Augustus by Galerius; deposed by Constantine I and executed
1 May 311 to July/August 313 Maximinus Daia Made junior co-emperor ('Caesar') under Galerius; became Augustus after his death; defeated in battle by Licinius and committed suicide
December 316 to 1 March 317 Valerius Valens Appointed co-Augustus by Licinius; executed by Licinius
July to 18 September 324 Martinianus Appointed co-Augustus by Licinius; deposed by Constantine I and executed
337 to 340 Constantine II Son of Constantine I; co-emperor with his brothers; killed in battle
337 to 361 Constantius II Son of Constantine I; co-emperor with his brothers
337 to 350 Constans I Son of Constantine I; co-emperor with his brothers, killed by Magnentius
January 350 to 11 August 353 Magnentius Usurper; proclaimed emperor by the army; defeated by Constantius II and committed suicide
c. 350 Vetranio Proclaimed himself emperor against Magnentius; recognized by Constantius II but then deposed
c. 350 Nepotianus Proclaimed himself emperor against Magnentius, defeated and executed by Magnentius
November 361 to June 363 Julian Cousin of Constantius II; made Caesar by Constantius, then proclaimed Augustus by the army; killed in battle
363 to 17 February 364 Jovian Proclaimed emperor by the army after Julian's death
[edit] Valentinian dynasty
Reign Incumbent Notes
26 February 364 to 17 November 375 Valentinian I Proclaimed emperor by the army after Jovian's death
28 March 365 to 9 August 378 Valens Made co-emperor in the east by his brother Valentinian I; killed in battle
September 365 to 27 May 366 Procopius Usurper; Proclaimed himself emperor; defeated and executed by Valens
24 August 367 to 383 Gratian Son of Valentinian I; assassinated
375 to 392 Valentinian II Son of Valentinian I; deposed by Arbogast and died in suspicious circumstances
383 to 388 Magnus Maximus Usurper; proclaimed emperor by troops; at one time recognized by Theodosius I, but then deposed and executed
c.386 to 388 Flavius Victor Son of Magnus Maximus, executed on orders of Theodosius I
392 to 394 Eugenius Usurper; proclaimed emperor by army under Arbogast; defeated in battle by Theodosius I
[edit] Theodosian dynasty
Reign Incumbent Notes
379 to 17 January 395 Theodosius I Made co-emperor for the east by Gratian
383 to 408
EAST Arcadius Appointed co-emperor with his father Theodosius I; sole emperor for the east from January 395
23 January 393 to 15 August 423
WEST Honorius Appointed Augustus for the west by his father Theodosius I
407 to 411
WEST Constantine III Usurper; proclaimed emperor in Britain; defeated by Constantius III
409 to 411
WEST Constans II Usurper; made emperor by his father Constantine III; killed in battle
409 and 414 to 415
WEST Priscus Attalus Usurper; twice proclaimed emperor by Visigoths under Alaric and twice deposed by Honorius
409 to 411
WEST Maximus Usurper; proclaimed emperor in Spain; abdicated
411 to 413
WEST Jovinus Usurper; proclaimed emperor after Constantine III's death, executed by Honorius
412 to 413
WEST Sebastianus Usurper; appointed co-emperor by Jovinus, executed by Honorius
408 to 450
EAST Theodosius II Son of Arcadius
421 to 421
WEST Constantius III Son-in-law of Theodosius I; appointed co-emperor by Honorius
423 to 425
WEST Joannes Proclaimed western emperor, initially undisputed; defeated and executed by Theodosius II in favour of Valentinian III
425 to 16 March 455
WEST Valentinian III Son of Constantius III; appointed emperor by Theodosius II; assassinated
[edit] Western Roman Empire
Reign Incumbent Notes
17 March 455 to 31 May 455 Petronius Maximus Proclaimed himself emperor after Valentinian III's death; murdered
June 455 to 17 October 456 Avitus Proclaimed emperor by the Visigoth king Theoderic II; deposed by Ricimer
457 to 2 August 461 Majorian Appointed by Ricimer; deposed and executed by Ricimer
461 to 465 Libius Severus Appointed by Ricimer; deposed and executed by Ricimer
12 April 467 to 11 July 472 Anthemius Appointed by Ricimer; deposed and executed by Ricimer
July 472 to 2 November 472 Olybrius Appointed by Ricimer
5 March 473 to June 474 Glycerius Appointed by Gundobad; deposed by Julius Nepos
June 474 to 25 April 480 Julius Nepos Appointed by eastern emperor Leo I; deposed in Italy by Orestes in 475; continued to be recognised as lawful emperor in Gaul and Dalmatia until his murder in 480
31 October 475 to 4 September 476 Romulus Augustus
(Romulus Augustulus) Son of Orestes; deposed by Odoacer; fate unknown. -
Etore.
User deleted
Personalitete nga Perandoria Romake
Mark Terentii Varromis ose shkurt Varroni ( 116 p.e.s. - 27 p.e.s. ) autorė i shumanėshėm romak.
Mark Terent Varroni ėshtė njė nga shkrimtarėt mė tė shumanėshėm tė kohės antike. Varroi lindi nė Rieti mė 116 p.e.s dhe vdiq nė moshėn 90 vjeēare. Ai ishte nxėnės i L.El Stiloit dhe filozofit Antioh nga Askalona. Ishte aktiv nė jeten shoqėrore dhe politike dhe ushtroi detyra tė ndryshme civile dhe ushtarake. ai ishte i shoqėruar me Pompeun pėr tė cilin shėrbeu si kuestor dhe legat nė operacione tė ndryshme luftarake. Pas njė kohe u zgjodhė edhe tribut i plebit. Ishte komandant i ushtrisė kundėr Cezarit nė luftėn civile tė zhcilluar nė Spanjė nė vitin 46 p.e.s. Nė kėtė luftė ai u zu robė nga Cezari. Nga kėtu gjatė dhe pas luftės ai ėshtė bashkė me Ciceronin dhe Katonin nė Dyrrah. Pas njė beteje tė njohur si beteja e Farsalės ai pajtohet me Cezarin, i cili e ngarkon Varronin me organizimin e biblotekave publike ė Romė. Pas kosfeskimit tė shtėpisė sė tij nga Antoni, emrin e tij e gjejmė nė listat e tė ndjekurve. Varroi ikė por lė pjesen mė tė madhe tė veprave tė cilat nuk do tė gjinden mė.
Varroi ka shkruar mbi 70 punime tė shpėrndara nė 620 libra. Ndėr veprat e tija mė tė rėndėsishme ėshtė vepra e titulluar "Atiquitates rerum humanarum et divinarum" (Vjetėrsit e gjėrave njerzore dhe hyjnore) e cila vepėr ėshtė humbur, por ėshtė pėrmendur shumė nga autorėt qė e kanė njohu kėtė vepėr. Nė vepren e tij ai i jepė njė rėndėsi tė veqantė pėrpunimit tė kronologjisė. Sipa Varroit themelimi i Romės ėshė bėrė nė vitin e tret tė olipiadės sė gjashtė (754-753 p.e.s.).
Prej veprave tė ruajtuara janė dhe "De re rustica" traktate mbi ekonomin fshatare qė ėshtė nė tre libra dhe mbi gjuhėn latine "De ingua latina"
Nė vepren "De re rustica" mund tė gjejmė tė dhėna mbi ekonomin e Epirit.
Ciceroni Mark Tul Cicero, lindi mė 3 janar tė vitit 106 p.e.s dhe vdiq mė 7 dhjetor tė vitit 43 p.e.s, ishte historian dhe filozof i Romės antike i lindur pranė Aripinit. Studioi nė Romė pėr drejtėsinė dhe retorikėn. Njohuritė e tija nė artin e oratorisė (gojtarisė) dhe tė filozofisė ai i plotėsoi veēanėrisht pas njė udhėtimi qė kishte bėrė nė Greqi. Nė vitin 63 p.e.s ai ishte konsull dhe gjatė kryerjes sė kėsaj detyre ai zbuloi komplotin e Katilinės dhe mė vonė tė bjerė si viktimė e kundėshtarėve tė tij dhe tė dėrgohet nga ata nė mėrgim. Pas dy vite mėrgimi ai kthehet pėrsėri nė Romė dhe merret me studime retorike dhe filozofike. Pasi qė ai mendonte vetėm nė rrugėn qė shihte Pompeu mund tė mbrohej qėshtja e republikės, ai edhe e mbajti anėn e tij nė luftėn civile. Pas vrasjes sė Ēezarit ai ėshtė njė ndėr krerėt e artisė sė senatit dhe e luftonte Mark Antonin. Pėr shkak tė kėsaj vije qė ndiqte, Cicero u vra nga agjentet e Antonit nė vitin 43 p.e.s.
Gjatė jetės sė tij ai ishte i dalluar pėr oratori (gojtari). Ka mbajtur fjalime tė ndryshme si burrė shteteti dhe si avokat. Fjalimet e tija janė ēmuar si fjalė bindėse, si tė forcės tėrheqėse tė fjalės. Nga kėto fjalime tė Ciceros mund tė kuptohen dhe tė njihen mė mirė rrethanat dhe jeta e tij.
Cicero shkroi disa vepra si: "De oratore" (Mbi oratorinė), "De republika" (Mbi shtetin), "De amicitia" (Mbi miqėsinė), "De setnecutute" (Mbi pleqėrinė).
Gjuha qė pėrdor Cicėro nė veprat e tija ėshtė e zgjedhur dhe e pėrpunuar me stilin e tij tė qartė dhe tė bukur, ai mendimet i ilustron me figura tėrheqėse gjuhėsore.
Nga korrospondeca (leterkembimi) e tij me mikun e tij tė ngushtė Pompon Atikun mund tė kuptojmė se Cicero ka jetuar nė pronat e Atikut pėr njė kohė.
Cicero na lė disa tė dhėna mbi mardhėnjet dhe pasuritė e Dyrrahut (Durresit te sotem) dhe tė Apollonisė (Fierit te sotem) tė cilat janė tė shkruara nė akuzat e tij drejtuar kundėrshtarit tė tij Pizonit. Nga kėto shėnime kuptojmė se Cicero kishte jetar edhe nė tokat Ilire pėr tė cilat thoshte se disa prej tyre shfrytėzoheshin nga sundimtarėt e provincės maqedonase.
Gaius Julius Caesar
shkurt Cezari
lindi mė 12 korrik 100 p.e.s. nė Romė dhe ka vdekur me 15 mars te 44 p.e.s.. - ushtarak dhe burre shteti i Perandorisė romake, u vra nga kundėrshtarėt e tij politik.
Gai Jul Cezari ka luajtur njė rol tė rėndėsishėm nė transformimin e Republikės Romake, nė Mbretėrinė Romake. Marshimi romak ne Britaninė e Madhe, prej ushtrisė sė Jul Cezarit, e shtriu botėn romake deri nė oqeanin Atlantik. Ai konsiderohet si njė prej gjenive ushtarak, mė tė mėdhenj tė kohės dhe njė prej liderėve me te fortė. Nė vitin 42 p.e.s., dy vjet pas vdekjes sė tij, Senati romak e quajti Jul Cezarin, Zoti Romak.
Jul Cezari ka lindur nė njė prej familjeve mė tė vjetra aristokrate, nė Romė. Ai ka qenė njė pjesėtar i partisė demokratike dhe popullore. Edhe pse ishte nip i Caius Marius-it, Cezari, martohet me Kornelian, vajzėn e re tė Lucius Cornelius-in Cinna, mbėshtetėsit mė tė madh tė Mariusit dhe armikut te Sullasit. Nė vitin 82 p.e.s., kur Cezari refuzoi tė ndahej me Kornelian, ai u detyrua tė largohej nga Roma.
Pas vdekjes sė Sullasit, Cezari kthehet nė Romė dhe nis karrierėn e tij politike. Ai fiton popullaritet me partine e tij dhe oratori. Ne 74 p.e.s., ai shkon nė Azi, pėr tė rikthyer ushtrinė Cappadociane. Pasi u kthye, ai nxiti reformimin e qeverisė dhe ndihmoi nė pėrparimin e pozicionit politik tė Pompeit. Cezari u bė oficer, nė vitin 70 p.e.s. dhe ishte pėrgjegjės pėr administrimin e qeverise dhe ushtrisė nė Spanjėn e largėt, nė 69 p.e.s.. Ai ndihmoi Pompein tė merrte drejtimin e luftės nė Lindje. Jul Cezari u kthye nė Rome nė vitin 68 p.e.s. dhe nė mungesė tė Pompeit, ai u bė koka e partisė popullore.
Nė vitin 63 p.e.s., Jul Cezari u emėrua pontifex maximus [kryeprift]. Reforma e tij e mėtejshme me Sosigenin, pėr kalendarin, ishte njė nga kontributet e tij mė tė mėdha pėr historinė. Nė vitin 62 p.e.s., Clodius dhe e shoqja e dyte e Jul Cezarit, Pompeia, u pėrfshinė nė njė skandal, i cili pėrfshinte dhunimin e riteve sekrete te Bona Deas dhe si pasoje Cezari ndahet. Ai tha: E shoqja e Cezarit, sduhet tė dyshojė pėr asgjė.
Meqenėse Jul Cezari ka shėrbyer nė Spanje si administrator, ai kthehet nė Romė me ambicie konsullate. Pėr tė realizuar qėllimin e tij, nė vitin 60 p.e.s., Cezari krijon Triumviratin e Pare, e cila ishte aleanca e tre burrave, Julius Caesar, Pompeit, dhe Marcus Licinius Crassus. Pompei, ishte komandant i ushtrisė, kurse Marcus Licinius Crassus, ishte njeriu me i pasur nė Romė. Kjo nuk ishte njė triumvirate e mirėfilltė, sepse kjo aleance nuk u konfirmua zyrtarisht nga senati. Tre burrat ishin nė gjendje tė kontrollonin Romėn dhe kjo aleance bėri tė mundur qė Cezari tė ndiqte Luftėn nė Gali.
Nė vitin 59 p.e.s., Cezari martohet me Calpurnian. Po tė njėjtin vit si konsull, ai miraton njė ligj agrar, i cili siguronte tokė bujqėsore pėr 20,000 qytetar dhe veteran tė varfėr. Ai gjithashtu siguroi mbėshtetjen e te pasurve, duke reduktuar taksat qė ata paguanin pėr kontratat nė Azi. Kjo e bėri atė, drejtues tė njė koalicioni ndėrmjet popullit dhe plutokratėve.
Nė vitin 55 p.e.s., Cezari kreu njė eksplorim nė Britani dhe mundi Britanikėt, nėn drejtimin e Cassivellaunusit. Cezari hasi nė kundėrshtarin e tij mė tė fortė nė Gaul, Vercingetorixin, tė cilin ai e mundi nė Alesia nė 52 p.e.s.. Me fundin e luftės, Cezari kishte arritur kontrollin e pjesės mė tė madhe te Gaulit. Kjo arritje i siguroi atij, titullin komandanti mė i madhe i kohėrave, si dhe besnikėrinė e legjioneve. Kujdesi i Cezarit ndaj ushtarėve, dėshira pėr tė realizuar ai vetė sulme tė vėshtira ushtarake, e ktheu atė nė idhullin tė ushtarėve, njė element i rėndėsishėm pėr karrierėn e tij pasardhėse.
Ne vitin 54 p.e.s., vdes e bija e Jul Cezarit, e shoqja e Pompeit, qė prej pesė vjetėve. Ajo kishte qenė lidhja kryesore ndėrmjet dy burrave. Gjate viteve kur Cezari ishte nė Gaul, Pompei kishte filluar tė mėsonte gjithnjė e me shume mbi partinė senatoriale. Arritjet ushtarake te Cezarit, fillojnė e rrisin xhelozin e Pompeit. Vdekja e Crassusit, nė 53 p.e.s., sjell fundin e Triumviratit tė Parė, dhe vendosjen e Cezarit kundėr tė tjerėve.
Pasi pėrfundoi Triumvirati i Parė, senati mbėshtet Pompein, i cili u bė konsull individual mė 52 p.e.s.. Ndėrkohė, Cezari ishte bėrė njė hero ushtarak, si dhe njė lider i popullit. Senati druhej prej Cezarit, dhe donte qė ai tė hiqte dorė prej ushtrisė sė tij. Ata e dinin qė Cezari shpresonte tė bėhej konsull, pasi periudha e tij nė Gaul, tė pėrfundonte. Nė dhjetor tė 50 p.e.s., Cezari i shkruan njė letėr senatit, nė tė cilėn thoshte qė ai do tė hiqte dore nga ushtria e tij, nė rast se Pompei hiqte dore nga posti qė kishte. Senati e priti letrėn me egėrsi dhe i kėrkoi Cezarit tė hiqte menjėherė dore nga ushtria, pėrndryshe do tė shpallej armik i popullit.
Dy oficerėt besnik tė Cezarit, Mark Antoni dhe Quintus Cassius Longinus, nuk e aprovuan ligjin dhe u pėrjashtuan nga senati. Ata udhėtuan drejt Cezarit, o cili mblodhi ushtrinė e tij, dhe kėrkoi mbėshtetjen e tyre kundėr senatit. Ushtria kėrkoi te sulmonte dhe mė 12 janar tė vitit 49 p.e.s., Cezari me fjalėn Iacta alea est [vdekja ėshtė larg] kaloi Rubicon-in, kufiri qė ndante provincėn e tij nga Italia. Lufta civile kishte filluar.
Marshimi i Cezarit drejt Romės, ishte njė progres triumfues. Senati u arratis pėr nė Capua. Cezari u drejtua mė pas pėr ne Brundisium, ku rrethoi Pompein, pėrpara se ai tė arratisej pėr nė Greqi. Ai ju drejtua Spanjės, tė cilėn po e drejtonin oficeret e Pompeit dhe vendosi paqe nė tė. Pasi u kthye nė Romė, Cezari u zgjodh konsull dhe mė pas iu drejtua Greqisė, nė kėrkim tė Pompeit.
Caezari mblodhi njė ushtri tė vogėl nė Brundisium dhe nisi lundrimin. Ushtria ishte aq e vogėl, sa Bibulus, i cili po e priste nė ngushticė, pėr ta penguar kalimin e tij nė Epir, e lejoi pa problem. Cezari takon Pompein nė Dyrrahketu zhvillohet Beteja e Dyrrahut , por u detyrua tė tėrhiqej, me Pompein qe e ndiqte pas shpine. Cezari e vendosi kampin nė njė vend mjaft strategjik, pranė Pharsalus-it. Pompei, i cili kishte njė ushtri tė madhe, e sulmoi Cezarin, por u mund dhe u detyrua tė tėrhiqej drejt Egjiptit, ku dhe u vra.
Cezari, i cili kishte ndjekur Pompein drejt Egjiptit, qėndroi atje edhe pėr pak kohė, duke jetuar me Kleopatrėn. E mbėshteti atė kundėr tė vėllait dhe tė shoqit, Ptolemeut XII, dhe bėri tė mundur qė Kleopatra tė vendosej fuqishėm ne fron. Prej Egjiptit ai shkoi nė Siri dhe Pontus, ku nė vitin 47 p.e.s., ai mundi Pharnacin II, nė njė mėnyrė aq tė lehtė, sa e pasqyroi me fjalėt: Veni, vidi, vici [Vajta, Pashė, Fitova]. Po tė njėjtin vit, ai u nis drejt Afrikės (Libisė), ku ndodheshin mbėshtetėsit e Pompeit, pėr ti dhėnė fund revoles sė nisur nga Kato .
Cezari u kthye nė Romė, me katėr triumfe tė mėdha dhe i fali tė gjithė armiqtė e tij. Ai nisi tė reformonte kushtet e jetesės, duke pėrmirėsuar ligjet agrare si dhe konditat shtėpiake. Jul Cezari, gjithashtu bashkoi planet e ndėrlikuara, pėr tė konsoliduar mbretėrinė dhe vendosjen e sigurisė. Nė dimrin e 46 - 45 p.e.s., Cezari ishte nė Spanjė, ku zhduki partine e fundit senatoriale tė Gaeus Pompeusit, tė birit te Pompeit.
Jul Cezari kthehet ne Romė nė Shtator tė 45 p.e.s., dhe u emėrua nė postin e drejtuesit tė konsujve, pėr tė pestėn here. Po tė njėjtin vit, ai u bė diktator i pėrjetshėm dhe vendosi tė merrte njė fushatė kundėr Parthias, rreziku i vetėm pėr kufijtė e Romės. Fuqia e tij diktatoriale, kishte ngjallur pa pėlqyeshmėri dhe ishte kritikuar rėndė nga armiqtė e tij.
Kundrejt Cezarit u realizua njė komplot, prej vetė miqve dhe mbrojtėsve te tij. Kėtu mund tė pėrmendim Cimber, Casca, Cassius, dhe Marcus Junius Brutus. Mė 15 mars tė vitit 44 p.e.s., ai u godit me thikė, pėr vdekje, nė dhomėn e senatit. Nė testament, Cezari ia linte gjithēka nipit tė tij 18 vjeēar, Octavianit mė vonė i njohur si August.
Cezari ka qene gjithmonė njė prej figurave mė kontradiktore historike. Ndjekėsit e tij kishin parė tek Cezari, mbrojtėsin e te drejtave tė njeriut, kundrejt njė oligarkie. Armiqtė e tij e kishin parė Cezarin, si njė demagog ambicioz, i cili e fitoi me force rrugėn e tij drejt fuqisė diktatoriale dhe shkatėrroi republikėn. Ai ishte i shkėlqyer nė luftė, oratori dhe si drejtues shteti.
Pos veprimtarisė sė tij si ushtarak Cezari u shqua edhe pėr veprimtarin letrare e historike. Mė veprat e tij letrare ai hynė ndėr shkrimtarėt mė tė mirė tė kohės sė vetė. Nga Cezari deri mė tani dihet se janė ruajtur dy vepra tė plota me pėrmbajtje historike, komente (ditar) dhe qė nė fakt nuk janė asgjė mė shumė se kujtime apo broshura politike tė pregatitura nė stilin e raporteve ushtarake.
Si shkrimtarė Cezari shquhet pėr stilin qė mund tė quhej shembullor pėr thjeshtėsinė e qartėsinė e gjuhės. Kėshtu nė veprat e tij si: "De bello civilile" (Mbi luftėn civile) dhe atė kushtuar luftės gale "De bello Gallico" ai pėrshkruan ngjarjet ushtarake kundėr Pompeut me plot gjallėri edhe pse nuk mund tė thuhet se ėshtė i paanshėm.
Cezari nė veprat e tij pėrshkruan tėrthorazi pjesė tė Ilirisė nė tė cilėn ishin zhvilluar edhe disa ngjarje. Mirėpo ai nuk hynė mė thellė nė pėrshkrimet e tija. Nė veprat e tij vėrejmė pėrshkrime gjeografike tė Ilirisė.. -
Etore.
User deleted
Kornel Nepoti Cornelii Nepotis (100 p.e.s - 27 p.e.s) Ėshtė historian dhe shkrimtarė romakė me prejardhej nga Langobardia. Ai jetoi nė Romė por rrinte largė jetės politike e administrative romake. Ishte mik i Ciceronit, poetit tė shquar Katulit dhe pronarit tė njohur romak Pompos Atikut. Jeten e tij ja kushtoi studimeve letrare dhe historike. Nga veprat e shumta tė tij deri nė ditėt tona (2005) janė ruajturnjė numėr i vogėl. Ndėrveprat e tija tė mėdha qė tani nuk gjendet mė ishte "Chronica" (Kronika) e shpėrndarė nė tre libra dhe qė paraqesin njė pėrmbajtje kronike tė historisė botėrore tė asaj kohe. Kronikat tregoin nga koha mitologjike e Greqisė e deri te ditėt e viteve nė tė cilat jetoi autori. Po ashtu njė pjesė e veprės sė tij "De viris illustribus" (Mbi njerzit e shquar) qė pėrbėhej nga 16 libra nzuk gjindet mė. Pjesa e ruajtur e kėsaj vepre bėnė fjalė pėr prirėsit shquar tė huaj (Liber de exeellentibus ducibus exteranum gentium) dhe nė tė janė prezentuar 25 biografi tė komandantėve ushtarakė qė nė pėrgjithėsi kėto janė biografi tė ushtarėve grekė.
Nepoti shkroi edhe biografin e Katonit (Vita Catonis) dhe tė Ciceronit (Vita Ciceronis) si dhe veprė "Exempla", njė koleksion anekdodash historike dhe kuriozitetesh tė vjetra tė shpėrndarė ė sė paku pesė libra
Nepotini nė bografitė e shkruara gjatė pėrshkrimit tė jetės sė personazheve ėshtė i pėrciptė, dhe jo rrallė nuk rrespekton rendin kronologjikė tė fakteve dhe nuk i dokumentonė shkrimet e tij shpeshė. Pėr kėto shkaqe edhe puna e tij nuk ka pasur ndonjė vlerė tė madhe historike.
Nepotini nė vepren Vitae (Jetėt) pėrmend Epirin tėrthorazi duke treuar nė librin e XXV Atticus se si Pompon Atiku nuk kishte ndonjė pro nė Itali porse tė gjitha financimet i rrjedhnin nga Epiri dhe pasuria nė Romė.
Pubėl Vergil Maroni (70 p.e.s. - ?) Pubėl Vergili Maroni ishte njė poet romak, u lind afėr Mantovės nė vitin 70. Vergili studioi pėr retoriken dhe filozofin nė Romė. Vitet e fundit tė jetės sė tij i kaloi nė Napoli ndėrsa vdiq nė Brundisi gjatė kthimit tė tij nga Greqia. Ndėr veprat mė tė hershme tė Vergilit, mė e rėndėsishmja ėshtė "Bucolica" (Kėngė baritore). Vepra tė tjera tė rėndėsishme tė kėtij autori janė edhe "Eclogae" (Vjersha tė zgjedhura), "Georgica" (Poem mbi bujqėsin), dhe poema epike kushtuar Oktavian Augustit "Aeneis"
Virgili nė veprėn e tij "Bacolica" shpeshė pėrdorė realizma tė kohės nė tė cilėn jetoi ndėrsa nė poemėn "Georgica" mund tė shihet dashuria e sinqertė e tij pėr natyrėn dhe bujqėsin dhe bėnė pėrpjekje pėr tė pėrgjithėsuar njohuritė mbi ekonominė fshatare. Nė vepren e tij "Eneiden" ("Iliada" e "Odisea" romake) tregon pėr peripecitė e udhėtimit tė heroit trojan Eneut, i cili pėrpara se tė arrinte nė Lat pėr tė formuar gjoja mbretėrin e tij nė tokėn latine qėndroi pėr pak ditė edhe nė Butrint. Kjo poemė mbeti e papėrfunduar dhe u botua vetėm pas vdekjes sė autorit.
Nė veprn e Vergilit e gjejmė njė stil tė bukur, njė varg melodioz dhe njė gjuhė tė punuar.
Lukani (M. Annaei Lucani, 3 nėntor 39 - 30 prill 65) dijetari romak, nipi i filozofit tė shquar Seneka, u lind nė Kordovė. Nga studiuesit e krijimtarisė sė autorėve romak llogaritet tė ketė qenė qė nė fėmijėri i pjekur dhe inteligjent. Lukani i ndoqi mėsimet tek dijetarėt mė tė mėdhenj tė kohės . Si i ri shkroi poemėn mbi luftėn e Trojės, tė njohur si "Iliaca" . Po ashtu ai nė moshė tė re shkroi vjershėn "Catachtonion" e cila i kushtohej njė heroi tė panjohur qė kishte zbritur nė botėn tjetėr. Lukani pasi qė kreu njė kurs perfeksionimi qė mbahej atėbotė nė Athinė, pranoi ftesėn e Neronit. Me kėtė ai hynte nė rrethin e ngushtė tė Neronit . Pjesėmarrja e Lukanit nė komplotin kundėr Neronit e shndėrroi nė armiqėsi. Pas dėshtimit tė komplotit, Lukani dėnohet me vdekje mė 30 prill tė vitit 65.
Lukani shkroi disa vepra ndėr tė cilat, nga studiuesit si mė e mira merret "Pharsalia" . Kjo vepėr ėshtė e vetmja vepėr e ruajtur deri nė ditėt tona.
Paterkuli (C. Vellei Paterculi rreth 19 p.e.s. - rreth 6-9 e.s ) ėshtė njė autorė pėrfaqėsues i literaturės sė oborrit perandorak tė Romės. Paterkuli u lind nė Kapua rreth vitit 19 p.e.s. ai pėr njė kohė tė gjatė ishte ushtarakė. Gjatė kėsaj kohe shėrbeu nė ekspedita tė ndryshme tė udhėhequra nga perandori Tiberi dhe shkroi veprėn "Historia Romana" (Historia e Romės). Me zgjedhjen e tij senator, ai filloj karieren e tij politike qė mė vonė i solli edhe titullin e pretorit.
Nė veprat letrare tė tij pėrshkruhen ngjarjet e gjithė historisė sė Romės deri nė vitet e 30-ta. Po ashtu nė veprat e tij, ky autor jepė disa tė dhėna tė rėndėsishme pėr kryengritjen e madhe qė kishte pėrfshirė ilirin nė viteve 6-9 p.e.s.
Valer Maksimi (Valerii Maximi) jetoi rreth viteve 10-40. Valer Maksimi ishte njė shkrimtar romak i kohės sė perandorit Tiberi.
Pėr jetėn e tij dihet shumė pak, tė vetme tė dhėna janė konkludimet nga vepra e tij e titulluar "Factorum et dictorum memorabilium" (Ngjarje dhe thėnie tė shėnuara). Kėtė vepėr autori i kishte kushtuar perandorit Tiber. Nė bazė tė studiuesve tė veprės sė tij del se ai duhet tė ketė kaluar jetėn nė varfėri dhe se kishte marrė ndihma nga Sekst Popeu (konsull nė vitin 14). Maksimi si duket kėto ndihma i kishte marrur edhe nė Azi gjatė kohės sė prokonsulatės sė Popeut rreth vitit 27. Me kthimin e tij nga Azia, a i filloi tė krijoj veprėn e lartpėrmendur, nė tė cilėn paraqet histori shkruesit mė tė pėrmendur latinė e grekė.
Kurt Rufi Q. Curti Rufi (jetoi nė shekullin e I-rė) Mbi jetėn e historianit romak qė jetoi e punoi nė kohėn e perandorit Klaudi I, studiuesit kanė supozime tė ndryshme, mirpo tė dhėna tė sakta nuk ka. Dihet se Rufi shkroi historin e Aleksadrit tė Madhė (Historiarum Alexandri Magni Macedonis) rreth viteve 41-44. Ai nė veprėn e tij tė vleshme pėr stdime paraqet faktet nė forma tė theksuara retorike.
Gai Plin Sekundi C. Plini Secundi (rreth 23/24 - gusht 79) I quajtur Plini plak, pėr dallim nga nip i tij Gai Plini Sekundi i Riu, ishte shkrimtar dhe burrė shteti. U lind nė Novum Komum, tė Italisė sė veriut diku nė vitin 23 ose 24. Gjatė jetės sė tij, punoi nė zyre tė ndryshme tė larta shoqėrore dhe ushtarake tė perandorisė romake. Plini plak shėrbeu edhe si prokurator perandorak nė Spanjė dhe nė provinca tjera. Nė vitin 79 ai komandonte flotėn romake nė Mizenum tė Kampanjės mirėpo nė gusht tė po kėtij viti bie viktimė e katastrofės sė madhe tė shkaktuar nga shpėrthimi i Vezuvit.
Plini plakė ėshtė autor i disa veprave tė cilat kanė karakter tė shumė llojshėm. Njė pjesė e veprave, kryesisht veprat mbi retorikėn, mbi artin ushtarak, mbi historinė dhe filologjinė kanė humbur. Fatbardhėsisht nga veprat e tij ėshtė ruajtur punimi i fundit i cili ishte sipas studiuesve mė i madhi i tij. Kjo vepėr e quajtur "Naturalis Historia" (Historia e natyrės) pėrbėhet nga 37 libra. Nga studiuesit merret si enciklopedi e njohurive tė asaj kohe mbi natyrėn.
Nė veprėn e tij qė i ka qėndruar kohės, ka shumė tė dhėna gjeografike dhe ekonomike tė Ilirisė. Po ashtu nė kėtė vepėr gjejmė edhe tė dhėna tė pėrgjithshme mbi shoqėrinė ilire.
Sekst Jul Frontini (shkurt: Julii Frontini) jetoi afėrsisht gjat viteve 40 - 103 tė erės sonė, ishte njė ushtarak, burrė shteti, autorė dhe inxhinier romak.
Sipas studiuesve Sekstus ka lindi diku rreth vitit 40-tė. Gjatė jetės sė tij shėrbeu nė nivele tė lata shtetėrore. Nė vitet Frotini ja kishte arritur tė bėhet pretor. Pas konsullatės, tė cilėn e arriti pėr tė parėn herė nė kohėn e Vespasianit u dėrgua nė Britani (vitet 76-78) si sundimtar i saj. Nė kohėn e sundimit tė Nervės u bė rishtas konsull dhe nė vitin 97 inspektor i ujėsjellėsve nė Romė. Pėr tė treten herė u bė konsull nė vitin 100. Data e saktė e vdekjes sė tij ende nuk dihet por llogaritet tė jetė diku nė vitin 103.
Gjatė jetės sė tij, siē ishte zakon tek personat e tillė edhe Frotini shkruante. Nga kėto shkrime, dihet se janė ruajtur vetėm dy vepra: "Deaqis urbis Romanae" (Mbi ujėsjellėsit e qytetit tė Romės) e shkruar mė 97 dhe "Strategematon" (Dinakėritė luftarake).
Nga stratagjemat e Frontinit ndeshim nė mes tjerash tė dhėna edhe pėr manovrimet luftarake tė mbretit tė molosėve Arrybės, si dhe tė Aleksandėrit dhe Pirros sė Epirit, nė luftėrat e tyre kundėr ilirėve dhe romakėve.
M Kornel Taciti Cornelii Taciti (55 - 120) Taciti ishte njė shkrimtar dhe magjistrat romak. Ai kaloi gati gjithė jetėn e tij nė Romė dhe shkroi njė sėrė veprash. Ndėr veprat mė tė pėrmendura tė tij janė: "Dialogus de oratoribus" (Dialogu mbi oratorėt) njė jetėshkrim i Agrikolės; "Germania", vepėr me tė dhėna tė shumta mbi germanėt; "Historitė" dhe "Analet".
Nga veprat e fundit, qė nga studiuesit llogariten si veprat mė tė mėdha tė tij, deri nė ditėt tona kanė disa vepra tė dėmtuar. Megjithatė nga kėto vepra mund tė kuptohet se ai kishte zgjedhur njė lėndė tė gjerė pėr historinė e Romės me ngjarje ė shumta, nga luftėrat gjerė tė skandalet e intrigat. skema e kėtyre veprave ndjek njė rend kronologjik.
Taciti po ashtu nė veprat e tij duke pėrshkruar ngjarjet, tregon edhe pėr pjesėmarrjen nė to tė legjioneve dhe tė funksionarėve tė Ilirikut.
Gai Sueston Trankuili (70 - 160) shkurt Suetoni ėshtė njė biografi shkruesi, autor romak.
Nė pėrmbledhjen e tij "Biografia e perandorėve" ai ka dhėnė shėnime tė rėdėsishme mbi luftrat e zhvilluara nė trojet e Ilirisė.. -
Mirroor.
User deleted
S.P.Q.R
Roma caput mundi
S.P.Q.R. Senatus Populus Que Romanus
Senato e populli Roman .
Sipas traditave "Roma u themelua me 21 Prill 753 para eres sone). Nga Romolo e Remo.
" Legjenda e binjakeve".
Ne afersi te lumit " Tevere" jetonin Faustolo e Laurenzia. Nje nate Faustolo ulur ne oborrin e tij tek priste nusen e vet te gatuante darken ne zhurmen e eres qe degjohej neper pyll hedh syte pran lumit ku sheh nje hije te zeze.
Mendon te shkoj e te shoh cfare ka ndodhur, pasi shirat e teperta shpesh here krijonin deme te medha. Afrohet por nuk ju beson syve te tij.
Nje Ulkonje e madhe e shtrire ne krah me dy femije qe po pinin nga gjiri i saj!
Arrin te marri binjaket, nga gjiri i Ulkonjes, dhe i dergon ne shtepi
Faustolo i thirri " Romo & Remolo, kjo eshte legjenda e Romo e Remolo
. -
Etore.
User deleted
Shoqėria
Qyteti perandorak i Romės ishte qendra urabane mė e madhe e kohės, me njė popullsi rreth 1 milion persona (sa madhėsia e Londrės nė shekullin e 19-tė, kur Londra ishte qyteti mė i madh nė botė). Hapėsirat publike nė Romė zhurmonin kudo nga tingėllima e rrotave tė hekurta tė karrocave. Madje Jul Ēezari dikur propozoi ndalimin e trafikut tė karrocave gjatė ditės. Pėrafrimet historike tregojnė se rreth 20 % e popullsisė qė ishte nėn jurisdiksionin e Romės sė lashtė (25-40%, nė varėsi tė standardeve tė pėrdorura, nė Italinė romake) jetonin nė qendra urbane tė panumėrta, me popullsi mbi 10,000 ose mė shumė dhe gjithashtu jetonin nė vendbanime ushtarake. Kjo ėshtė njė shifėr shumė e lartė urbanizimi pėr standarde para-industriale. Shumica e kėtyre qendrave kishin njė forum dhe tempuj dhe ndėrtesa me stile tė ngjashme me ato tė Romės, por nė shkallė mė tė vogla.
Struktura e klasave
Shtetet pasardhėse tė Perandorisė BizantineShoqėria romake shihet gjerėsisht si hierarkike me skllevėrit (servi)nė fund, tė liruarit (liberti, ish skllevėr qė janė tė lirė) sipėr tyre dhe qytetaėr tė lindur tė lirė(cives) nė krye. Qytetarėt e lirė ndaheshin mė tej nė klasa. Ndarja mė e madhe dhe mė e hershme ishte ndėrmjet patricėve, qė mund tė gjurmonin origjinėn e tyre te njė nga 100 patriarkėt nė themelimin e qytetit dhe plebenjtė, qė nuk kishin paraardhės njėrin prej 100 patriarkėve. Kjo ndarje u bė mė pak e rėndėsishme gjatė pjesės sė fundit tė Republikės, sepse disa familje plebeje ishin shumė tė pasura dhe kishin hyrė nė politikė dhe disa familje patrice patėn kohė tė vėshtira. Ēdokush, patric apo plebe, qė mund tė numėronte njėrin nga paraardhėsit e tij si konsull ishte njė fisnik (nobilis); njė burrė qė ishte i pari nė familjen e tij qė bėhej konsull, si Marius ose Ciceroni, njiheshin me emrin novus homo (njeri i ri) dhe i fisnikėronte pasardhėsit e tij. Origjina patrice, prapė se prapė tė akordonin prestigj shumė tė lartė dhe shumė poste fetare ishin vetėm pėr patricėt.
Njė ndarje klasash e bazuar nė shėrbimin ushtarak u bė mė e rėndėsishme. Anėtarėsia nė kėto klasa ishte e vendosur periodikisht nga ēenzorėt, sipas pronave. Mė tė pasurit ishin senatorėt, qė dominonin politikėn dhe kishin komandėn e ushtrisė. Pastaj vinin ekuestrianėt ose ekuitėt (disa herė e pėrkthyer si kalorėsit) qė fillimisht ishin ata qė mund tė pėrballonin pėr tė paguar pėr njė magazinė, por qė mė vonė formuan njė lasė tė fuqishme tregtarėsh. Disa klasa tė tjera, fillimisht tė bazuara nė pajisjet ushtarake qė anėtarėt e grupit mund tė pėrballonin pėr tė blerė, qė ndiqeshin nga proletarii, qytetarėt qė nuk kishin fare pronė. Pėrpara reformave tė Mariusit ata nuk mund tė kryenin shėrbimin ushtarak dhe pėrshkruheshin thjesht pak mė sipėr se skllevėrit e liruar pėr nga pasuria dhe prestigji.
Pushteti i votės nė Republikė ishte i varur sipas klasės. Qytetarėt regjistroheshin nė grupe votuese, por grupet e klasave tė pasura kishin mė pak anėtarė se ato tė njerėzve mė tė varfėr, tė gjithė proletarii-tė regjistroheshin tė tėrė nė njė grup. Votimi kryhej sipas rradhės sė klasave dhe ndalonin kur shumica e grupeve kishin votuar, duke bėrė qė klasat mė tė varfėra tė mos votonin dot.
Qytetet e huaja aleate shpesh iu jepej e Drejta Latine, njė nivel ndėrmjetės midis qytetarėve me tė drejta tė plota dhe tė huajve (peregrini), qė u jepte qytetarėve tė tyre tė drejtat e ligjit romak dhe i lejonte magjistratėt kryesorė tė tyre tė bėheshin qytetarė me tė drejta tė plota. Ndėrsa kishte shkallė tė ndryshme tė tė drejtės latine, ndarja kryesore ishte midis cum suffragio ("me votė"; tė regjistruar nė grupe votuese dhe qė kishin mundėsi tė merrnin pjesė nė comitia tributa) dhe sine suffragio ("pa votė"; qė nuk kishin mundėsi tė merrnin pjesė nė politikėn romake). Disa prej qytetarėve tė qyteteve italiane aleate me Romėn iu dha qytetari e plotė pas Luftės Sociale (91-88 p.e.s) dhe qytetaria e plotė u zgjerua pėr tė gjithė njerėzit e lirė tė linndur nė perandori nga Karakala nė vitin 212. Femrat kishin disa tė tė drejta bazė krahasuar me meshkujt, por nuk konsideroheshin qytetarė me tė drejta tė plota, prandaj nuk lejoheshin tė votonin ose tė merrnin pjesė nė politikė.
Familja
Njė portret familjeje nė qelq, qė daton rreth vitit 250, ku tregohet mamaja, i biri dhe vajza. Dikur mendohej se ishte njė portret I familjes sė Valentinianit III.
Njėsitė bazė tė shoqėrisė romake ishin familjet dhe fiset. Familjet pėrfshinin kreun e familjes (zakonisht babai), pater familias (babai i familjes), gruan e tij, fėmijėt dhe tė afėrmit e tjerė. Nė shtresat e larta, skllevėrit dhe shėrbyesit gjithashtu ishin pjesė e familjes. Kreu i familjes kishte fuqi tė madhe (patria potestas, fuqia e babait)mbi ata qė jetonin me tė: ai mund tė detyronte martesat (zakonisht pėr para) dhe divorcin, ti shiste fėmijėt pėr skllevėr, tė deklaronte pronat e vasalėve si tė tijat dhe mund edhe tė dėnonte ose tė vriste pjestarė tė familjes (megjithėse kjo e fundit pushoi sė ushtruari pas shekullit tė 1-rė p.e.s.
Patria potestas vlente edhe pėr djemtė e rritur qė kishin familjen e tyre: Njė burrė nuk konsiderohej paterfamilias,as nuk mund tė kishte prona, kur babai i tij jetonte. Gjatė periudhės sė hershme tė historisė romake, njė vajzė, kur martohej, binte nėn kontrollin (manus) e paterfamilias tė burrit tė saj, megjithėse nė fund tė Republikės ky zakon doli nga moda, sepse gratė mund tė vazhdonin tė zgjidhnin familjen e babait tė saj si familjen e vėrtetė. Prapė se prapė, pėr shkak se romakėt njihnin origjinėn vetėm nga ana mashkullore, ēdo fėmijė njė femėr kishte i pėrkiste familjes sė burrit tė saj.
Pak dashuri ose dhembshuri shfaqej pėr fėmijėt e Romės. Fėmijėt e padėshiruar shiteshin pėr skllevėr; mamaja ose njė e afėrme mė e moshuar kujdesej edhe pėr djemtė edhe pėr vajzat; fėmijėt mund tė qėndronin nė njė tavolinė me prindėrit po rnuk mund tė merrnin pjesė nė bisedime. Njė infermiere greke iu mėsonte fėmijėve edhe latinisht edhe greqisht; babai iu mėsonte djemve si tė notonin dhe si tė kalėronin, megjithėse ai ndonjėherė punėsonte njė skllav pėr ti mėsuar fėmijėve. Nė moshėn 7 vjeēare djemtė fillonin edukimin. Duke mos pasur ndėrtesa shkollash, orėt e mėsimit mbaheshin mbi njė ēati (nėse ishte errėsirė, djali duhej tė mbante njė llambė ndriēuese pėr nė shkollė). Tabela tė mbuluara me dyll pėrdoreshin, sepse letra, papirusi dhe pergamena ishin shumė tė shtrenjta-ose ai mund tė shkruante mbi rėrė. Njė kafshatė buke merrej pėr tu ngrėnė. Sigurisht, materialet pėr djemtė e pasur i mbante njė skllav.
Grupe tė lidhura nga famila formonin njė fis (gens).Fiset ishin tė lidhura nga gjaku ose adoptimi, por ishin gjithashtualeanca politike dhe ekonomike. Sidomos gjatė Republikės Romake, kur disa fise tė fuqishme ose Gentes Maiores, dominuan jetėn politike.
Martesa nė Romėn e lashtė shpesh vlerėsohej mė shumė si aleancė politike dhe financiare sesa njė lidhje romantike, ky fenomen shumė i pėrhapur nė shtresat e larta. Baballarėt shpesh filluan tė kėrkojnė burra pėr vajzat e tyre kur ato arrinin moshėn 12 dhe 14 vjeē. Burri ishte gjithmonė mė i vjetėr se nusja. Ndėrsa vajzat e shtresave tė larta martoheshin shumė tė reja, ka prova se gratė e shtresave mė tė ulta martoheshin nė fund tė adoleshencės ose nė fillim tė tė njėzetave.
Edukimi
Gjatė Republikės sė hershme, nuk kishte shkolla publike, kėshtu qė prindėrit i mėsonin djemtė si tė lexonin dhe tė shkruanin, ose nga skllevėr tė edukuar, tė quajtur paedagogi, zakonisht me origjinė greke. Qėllimi kryesor i edukimit gjatė kėsaj periudhe ishte pėr tė trajnuar burrat e rinj nė bujqėsi, artin e luftės, traditat romake dhe ēėshtjet publike. Djemtė e rinj mėsonin shumicėn e jetės qytetare duke shoqėruar baballarėt nė funksionet e tyre politike dhe fetare, duke pėrfshirė Senatin pėr djemtė e fisnikėve. Djemtė e fisnikėve merreshin si ndihmėsa nga njė figurė e rėndėsishme politik nė moshėn 16 vjeē dhe merrte pjesė nė fushata ushtarake nė moshėn 17 vjeēare (ky sistem ishte nė pėrdorim nė disa familje fisnike nė epokėn perandorake). Praktikat edukuese u ndryshuan kur u pushtuan mbretėritė Helenistike duke rezultuar nė influencėn greke, megjithėse duhet thėnė se praktikat edukuese romake ishin prapė se prapė tė ndryshme nga ato greke. Nėse prindėrit mund ta pėrballonin kėtė, djemtė dhe vajzat 7 vjeēare dėrgoheshin nė njė shkollė private jashtė shtėpisė tė quajtur ludus ku njė mėsues (i quajtur litterator ose magister ludi, qė shpesh ishte me origjinė greke) i mėsonte lexim, shkrim dhe ca greqisht, deri nė moshėn 11 vjeē. Duke filluar nga mosha 12 vjeē, nxėnėsit shkonin nė shkollė sekondare ku mėsuesi (tani quhej grammaticus) i mėsonte greqisht dhe letėrsi romake. Nė moshėn 16 vjeēare, disa nxėnės shkonin nė shkollė retorike (ku mėsuesi, pothuajse gjithmonė grek, quhej retor). Edukimi nė kėtė nivel i pregatiste nxėnėsit pėr karrierė nė juridik, qė kėrkonte qė nxėnėsit tė memorizonin ligjet e Romės. Nxėnėsit shkonin nė shkollė ditė pėr ditė, pėrveēse kur kishte festivale fetare dhe kur kishte ditė tregu. Kishte gjithashtu pushime vere.. -
Etore.
User deleted
Qeveria
Fillimisht, Roma sundohej nga mbretėr, qė zgjidheshin nga fiset kryesore. Natyra ekzakte e pushtetit tė mbretit mbetet e paqartė. Ai mund tė ketė patur pushtet pothuajse absolut ose mund tė ketė qenė thjesht kryetari i ekzekutivit i Senatit dhe popullit. Tė paktėn nė ēėshtje ushtarake, autoriteti i mbretit ishte absolut. Ai ishte gjithashtu kreu fetar. Pėrveē autoritetit mbretėror, kishte tre kuvende pėrfaqėsuese: Senati romak, qė vepronte si njė trup kėshillues i mbretit; Comitia Curiata, qė miratonte dhe ratifikonte ligjet e sugjeruara nga mbreti; dhe Comitia Calata, qė ishte njė kuvend i kolegjit priftėror qė mund tė mblidhte njerėzit nė mėnyrė qė tė sigurojė njerėz ose dėshmitarė pėr tė dėgjuar shpalljet dhe pėr tė deklaruar kalendarin e festave pėr muajt nė vazhdim.
Pėrfaqėsim i njė seance nė Senatin romak: Ciceroni sulmon Katilinėn, nga njė afresk i shekullit tė 19-tė
Pėrleshja e klasave nė Republikėn romake rezultoi nė njė pėrzierje tė pazakontė demokracie dhe oligarkie. Fjala republikė vjen nga latinishtja res publica qė nė kuptimin e drejtpėrdrejtė do tė thotė biznes publik. Ligjet romake tradicionalisht mund tė kaloheshin vetėm nga vota e kuvendit popullor, Comitia Tributa. Gjithashtu, kandidatėt pėr poste publike duhej tė garonin nė zgjedhje. Gjithsesi, Senati romak pėrfaqėsonte njė institucion oligarkik, qė vepronte si njė trup kėshillues. Nė Republikė, Senati mbante autoritet shumė tė madh (auctoritas), por nuk kishin fuqi legjislative; teknikisht ishte thjesht njė trup kėshillues. Gjithsesi, meqėnėse senatorėt ishin shumė influencialė, ishte e vėshtirė qė tė kryeje ndonjė gjė kundėr vullnetit kolektiv tė Senatit. Senatorėt e rinj zgjidheshin nga patricėt mė tė kualifikuar, nga ēenzorėt, qė gjithashtu mund tė largonin njė senator nga zyra e tij nėse gjendej se ishte moralisht i korruptuar; njė akuzė ishte rryshfeti, ose nėn Katonin Plak, pėrqafimi me gruan e tjetrit nė publik. Mė vonė, nėn reformat e diktatorit Sila, kuestorėt bėheshin anėtarė automatikė tė Senatit, ndonėse shumica e reformave tė tij nuk mbijetuan.
Republica nuk kishte burokraci fikse dhe mblidhte taksat nėpėrmjet njė sistemi qė kishte njė kufi tė caktuar pėr secilėn klasė. Postet e qeverisė si ato tė kuestorit, edilit ose prefektit financoheshin nga vetė paratė e mbajtėsit tė postit. Nė mėnyrė pėr tė mos lejuar qė njė qytetar tė mos bėhej shumė i fuqishėm, mgjistratėt e rinj zgjidhen vit pėr vit dhe duhej ta pėrdornin pushtetin bashkė me kolegėt e tjerė. Pėr shembull, nėn kushte normale, autoriteti mė i lartė mbahej nga dy konsuj. Kur kishte emergjencė, njė diktator emėrohej. Pėrgjatė Republikės, sistemi administrativ rishikohej herė pas here pėr tu pajtuar me kėrkesat e reja. Nė fund, u tregua i paefektshėm nė dominionin e Romės qė zgjerohej ditė pėr ditė, duke kontribuar nė vendosjen e Perandorisė Romake.
Gjatė fillimit tė Perandorisė, forma republikane e qeverisė u ruajt. Perandori romak konsiderohej thjesht si princeps ose qytetar i parė dhe Senati fitoi pushtetin legjislativ dhe tė gjithė autoritetin ligjor qė mė parė e mbanin kuvendet popullore. Gjithsesi, sundimi i perandorėve sa erdhi e u bė mė shumė autokratike dhe Senati u reduktua nė njė trup trup kėshillues tė pėrcaktuar nga perandori. Perandoria nuk trashėgoi njė grup burokracish nga Republika, meqėnėse Republika nuk kishte struktura qeverisėse permanente pėrveē Senatit. Perandori pėrcaktonte asistentėt dhe kėshilltarėt por shtetit i mungonin shumė institucione, si mungesa e njė institucioni ku planifikohej buxheti qendror. Disa historianė e kanė cituar kėtė si njė arsye tė rėndėsishme pėr rėnien e Perandorisė Romake.
Ligji
Rrėnjėt e praktikave dhe parimeve ligjore tė romakėve tė lashtė mund tė gjurmohen me ligjet e dymbėdhjetė tryezave nė vitin 449 p.e.s deri nė kodin civil tė Justinianit i rreth vitit 530. Ligji romak i ruajtur nė kodet e Justinianit vazhduan nė Perandorinė Bizantine dhe formoi bazat e kodifikimeve tė ngjashme nė Europėn Perėndimore. Ligji romak, vazhdoi, vazhdoi tė aplikohet nė shumicėn e Europės deri nė fund tė shekullit tė 17-tė.
Ndarjet kryesore tė ligjit nė Romėn e lashtė, nė kodet ligjore tė Justinianit dhe Teodosit, konsistojnė nė Ius Civile, Ius Gentium, and Ius Naturale. The Ius Civile ("Ligji i Qytetarit") ishte kodi qė aplikohej nė shumicėn e qytetarėve romakė. Praetores Urbani ishin individėt qė kishin jurisdiksion mbi ēėshtjet e lidhura me qytetarėt. Ius Gentium ("Ligji i Kombit") ishte kodi qė aplikohej mbi tė huajt dhe marrėdhėniet e tyre me qytetarėt romakė. Praetores Peregrini ishin individėt qė kishin jurisdiksion mbi ēėshtjet e lidhura me tė huajt. Ius Naturale pėrfshinte tėrė ligjet qė ishin tė njėjta pėr kėdo.. -
Etore.
User deleted
Ekonomia 
Pamje e natės e Tregut tė Trajanit, i ndėrtuar nga Apollodori i Damaskut
Roma e lashtė zotėronte njė hapėsirė tė madhe fushash, qė kishin burime tė jashtėzakonshme natyrore dhe njerėzore. Prej kėsaj, ekonomia e Romės mbeti e fokusuar nė bujqėsi dhe tregti. Tregtia e lirė bujqėsore ndryshoi peisazhin italian, qė nga shekulli i 1-rė p.e.s, prona tė mėdha ulliri dhe rrushi kishin zėvėndėsuar pronarėt e vegjėl tė tokave, qė nuk mundėn tė kenė tė njėjtin ēmim me drithėrat e importuara. Aneksimi i Egjiptit, Siēilisė dhe Tunizisė nė Afrikėn Veriore mundėsoi njė furnizim tė vazhdueshėm me drithėra. Si shkėmbim, vera dhe vaji i ullirit ishin eksportet kryesore tė Italisė. Megjithėse pėrdornin teknologji tė re, prodhimtaria nė ferma ishte pėrgjithėsisht e ulėt, rreth 1 ton pėr hektar.
Aktivitetet industriale dhe prodhuese ishin mė tė vogla. Mė tė mėdhatė ishin minimi dhe nxjerrja e gurėve, qė mundėsonin materialet bazė tė ndėrtimit pėr ndėrtesat e asaj periudhe. Prodhimtaria ishte nė njė shkallė tė vogėl dhe pėrgjithėsisht pėrbėhej nga punishte dhe fabrika tė vogla qė punėsonin mė e shumta njė duzinė njerėzish. Gjithsesi, disa fabrika tullash punėsonin qindra njerėz.
Ekonomia e Republikės sė hershme ishte kryesisht e bazuar nė ferma tė vogla dhe punė tė paguara. Gjithsesi, luftrat nė vendet e huaja dhe pushtimet i bėnė skllevėrit me kalimin e kohės mė tė lirė dhe mė tė shumtė, sa qė, nė fund tė Republikės, ekonomia ishte pothuajse tėrėsisht e e varur nga puna e skllevėrve edhe pėr punėt e kualifikuara edhe pėr ato tė pakualifikuara. Skllevėrit mendohet se pėrbėnin 20% tė Perandorisė Romake gjatė kėsaj kohe dhe 40% nė qytetin e Romės. Vetėm nė Perandorinė Romake, kur pushtimet nuk ishin mė aq tė shpeshta dhe ēmimet e skllevėrve u ngritėn, u bė mė ekonomike tė punėsoje dikė sesa tė pronėsoje skllevėr.
Megjithėse trami pėrdorej nė Romėn e lashtė, dhe shpesh pėrdorej nė mbledhjen e taksave, Roma kishte njė sistem monedhash shumė tė zhvilluar, me monedha prej tunxhi, bronxi dhe metalesh tė ēmuara ishin nė qarkullim nė tėrė perandorinė por edhe pėrtej saj disa prej tyre janė zbuluar nė Indi. Pėrpara shekullit tė 3-tė p.e.s, bakri tregtohej sipas peshės sė tij. Monedhat e hershme prej bakri romake e quajtur as kishin vlerėn tė shkruajtur nė monedhė prej njė paundi, por peshonin mė pak.
Kuajt ishin shumė tė shtrenjtė, kurse kafshėt e tjera ishin shumė tė ngadaltė pėr tregtinė nė masė nė rrugėėt romake, qė mė shumė lidhnin vendrojet eushtarake sesa tregjet dhe rrallė herė shtroheshin pėr karrocat me rrota. Si rezultat, kishte pak transport tė mallrave deri nė ngritjen e tregtisė detare nė shekullin e 2-tė p.e.s. Gjatė kėsaj periudhe, njė anijeje tregtare i duhej mė pak se 1 muaj pėr tė kryer njė udhėtim nga Gadesi nė Aleksandri nėpėrmjet Ostias, duke kaluar nė tėrė gjatėsinė e Detit Mesdhe. Transporti nga deti ishte rreth 60 herė mė i lirė sesa nga toka, kėshtu qė kishte shumė tepėr udhėtime nga deti.
Disa ekonomistė si Piter Temin e konsiderojnė Perandorinė Romake si njė treg ekonomik, i ngjashėm nė tė njėjėtėn shkallė me Hollandėn e shekullit tė 17-tė dhe Anglinė e shekullit tė 18-tė.
Ushtria
Replika moderne e njė parzmoreje tė quajtur lorica segmentataUshtria e hershme romake (rreth vitit 500 p.e.s) ishte si gjithė ushtritė e qytet-shteteve tė asaj kohe, e ndikuar nga qytetėrimi grek, ku njė qytetar militia praktikonte taktikėn e hoplitit. Ishte e vogėl (popullsia e burrave tė lirė nė moshė ushtarake ishte rreth 9,000) dhe e organizuar nė pesė klasa, tre prej tė cilave jepnin hoplitė kurse dy jepnin ushtarė tė kėmbėsorisė sė lehtė. Ushtria e hershme romake ishte e limituar taktikisht dhe ishte e pėrqendruar mė shumė pėr tu mbrojtur sesa pėr tė sulmuar. Andej nga shekulli i 3-tė p.e.s, romakėt e zhdukėn formacionin hoplit nė favor tė njė sistemi mė fleksibėl nė tė cilin grupe mė tė vogla prej 120 (ose nė disa raste 60) burra tė quajtura maniples qė mund tė manovronin mė pavarėsisht nė fushėbetejė. 30 maniples tė vendosura nė tre rreshta me trupa mvėshtetėse formonin legjionin, me rreth 4000 deri 5000 veta. Legjioni i hershėm republikan romak pėrbėhej nga 5 skuadra, ku secila prej tyre ishte e pajisur ndryshėm dhe kishte vende tė ndryshme nė formacion: tre rreshta nga kėmbėsoria e rėndė (hastati, principes dhe triarii), njė e pėrbėrė nga e lehta (velites), dhe kavaleria (ekuitėt). Me organizimin e ri erdhi dhe njė orientim i ri drejt ofensivės dhe njė qėndrim shumė mė agresiv ndaj qytet-shteteve fqinje.
Fuqia e plotė e njė legjioni tė hershėm republikan pėrfshinte 3,600 deri 4800 nga kėmbėsoria e rėndė,disa qindra nga kėmbėsoria e lehtė dhe disa qindra nga kavaleria pėr tė formuar njė total prej 4000 deri nė 5000 burra. Shpesh legjionet ishin poshtė fuqisė sė tyre tė plotė, ose pėr shkak tė dėshtimeve pėr tė rekrutuar ushtarė, ose prej shėrbimit aktiv pas njė periudhe pėr shkakt tė aksidenteve, plagosjeve, vdekjeve, sėmundjeve dhe dezertimit. Gjatė Luftės Civile, legjionet e Pompeut nė lindje ishin nė fuqinė e tyre tė plotė pas sa ishin rekrutuar, kurse legjionet e Ēezarit ishin nė shumė raste shumė poshtė forcės sė plotė pas njė shėrbimi tė gjatė aktiv nė Gali. Kjo ishte e vėrtetė edhe pėr trupat ndihmėse.
Deri nė fund tė periudhės republikane, legjionari tipik ishte njė qytetar fermer qė zotėronte prona nė njė zonė rurale dhe ai shėrbente pėr fushata tė caktuara (zakonisht vitore), dhe qė e pajiste vetė veten dhe nė rastin e ekuitėve, edhe kalin e tij. Sugjerohet se deri nė vitin 200 p.e.s, njė fermer i thjeshtė rural (qė mbijetonte) mund tė merrte pjessė nė gjashtė ose shtatė fushata. Tė liruarit dhe skllevėrit (kudo ku banonin) dhe qytetarėt urbanė nuk shėrbenin pėrveēse nė raste tė rralla emergjence. Pas vitit 200 p.e.s, kushtet ekonomike nė zonat rurale u pėrkeqėsuan pasi u rritėn nevojat e njerėzve, kėshtu qė kualifikimet e prons pėr shėrbim u reduktuan gradualisht. Duke filluar nga Gaius Mariusi nė vitin 107 p.e.s, qytetarėt pa pronė dhe disa qytetarė qė banonin nė zona urbane (proletarii) u rekrutuan dhe iu dhanė pajisje, megjithėse shumica e legjionarėve vazhdonte tė vinte nga zonat rurale. Afati i shėrbimit sa erdhi e u rrit vahdimisht deri nė 20 vjet nė raste emergjence, ndonėse gjashtė deri nė shtatė vjet ishin mė tipike. Duke filluar nga shekulli i 3-tė p.e.s, legjionarėt pagoheshin me njė stipendium (shumat janė tė diskutueshme por Ēezari dyfishoi pagesėn e trupave tė tij nė 225 denarii nė vit), qė mund tė parashikonin plaēkėn e luftės dhe atė qė ata mund tė merrnin nga gjeneralėt e tyre dhe qė nga koha e Mariusit, shpesh iu ndaheshin toka pas tėrheqjes. Kavaleria dhe kėmbėsoria e lehtė tė lidhura me njė legjion (auxilia) shpesh rekrutoheshin nė zonat ku legjioni shėrbente. Ēezari formoi njė legjion, Alaudėn e Pestė, nga jo-qytetarė tė Galisė Transalpine pėr tė shėrbyer nė fushatat e tij nė Gali. Nė kohėn e Ēezar Augustit, ideali i qytetarit-ushtar u braktis dhe legjionet u bėnė tėrėsisht profesionale. Legjionarėt paguheshin 900 sesterca nė vit dhe mund tė prisnin njė pagesė prej 12000 sestercash pas tėrheqjes.
Nė fund tė Luftės Civile midis Antonit dhe Augustit, ky i fundit riorganioi forcat ushtarake, duke shkarkuar ushtarėt dhe duke shpėrndarė legjionet. Ai ruajti 28 legjione dhe i shpėrndau nė provincat e Perandorisė. Gjatė Principatės, organizimi taktik i ushtrisė vazhdoi tė evoluojė. Auksiliat ngelėn kohorta tė pavarura dhe trupat legjionarė shpesh operonin si grupe kohortash sesa si legjione tė plota. Njė njėsi e re e zhdėrvjellėt, e quajtur cohortes equitatae, qė kombinonte kavalerinė dhe legjionariėt nė njė formacion tė vetėm qė mund tė vendoseshin mund tė vendoseshin nė garnizone, qė mund tė luftonin vetė si forca tė vogla tė balancuara ose mund tė kombinoheshin me njėsi tė tjera tė ngjashme me forca sa tė njė legjioni. Kjo rritje nė fleksibilitetin organizues ndihmoi me kalimin e kohės qė tė sigurojė njė sukses tė gjatė nga ana e forcave tė ushtrisė romake.
Perandori Galienus (253-268) filloi njė riorganizim qė krijoi strukturėn e fundit ushtarake tė periudhės sė vonė tė Perandorisė. Duke tėrhequr disa legjionarė nga vendet e fiksuara tė kufijve bazė, Galienusi krijoi forca tė lėvizshme ( Comitatenses ose ushtritė e fushave) dhe i vendosi ata mbrapa dhe nė njė distancė tė caktuar nga kufijtė si njė rezervė strategjike. Trupat e kufijve (limitanei) tė vendosur nė baza tė pėrcaktuara vazhduan tė jenė nė vijėn e parė tė mbrojtjes. Njėsitė bazė e ushtrisė sė fushave ishin "regiment", legiones ose auxilia pėr kėmbėsorinė dhe vexellationes pėr kavalerinė. Provat tregojnė se regjimentet e kėmbėsorisė kishin 1200 burra ndėrsa kavaleria 600, ndonėse rregjistrimet tregojnė se niveli aktual i trupave ishte mė i ulėt (800 dhe 400). Shumė regjimente kėmbėsorie dhe kavalerie operonin nė ēifte nėn komandėn e njė comes. Pėrveē trupave romakė, ushtritė e fushave pėrfshinin regjimente tė barbarėve tė rekrutuara nga fiset aleate dhe tė njohur si foederati. Nga viti 400, regjimentet foederati u vendosėn pėrfundimisht si njėsi tė ushtrisė romake, tė paguar dhe tė pajisur nga Perandoria, tė drejtuar nga njė tribun romak dhe u pėrdorėn si ēdo njėsi tjetėr romake. Pėrveē foederati, Perandoria gjithashtu pėrdori grupe barbarėsh pėr tė luftuar bashkė me legjionet si aleatė por jo tė integruar nė ushtritė e fushave.
Vizatim i njė baliste romakeLidershipi nė ushtri evoluoi mjaft gjatė rrjedhės sė historisė sė Romės. Nėn monarkinė, ushtritė hoplite mund tė drejtoheshin edhe nga mbreti. Gjatė Republikės sė hershme dhe tė mesme, forcat ushtarake ishin nėn komandėn e njėrit prej dy konsujve tė zgjedhur njė herė nė vit. Gjatė Republikės sė vonė, anėtarėt e elitės senatoriale tė Romės, si pjesė e sekuencės normale qė kalonin kėta persona nė postet e ndryshme publike, e njohur cursus honorum, shėrbenin fillimisht si kuestorė, pastaj si pretorė. Pas mbarimit tė periudhės si pretor ose konsull, njė senator mund tė vendosej nė postin e 'propretorit ose prokonsullit (nė varėsi tė postit mė tė lartė qė mbante) pėr tė qeverisur provincat e huaja. Nėpunėsit mė tė rinj (mė poshtė por jo ata tė nivelit tė centurionit) mund tė zgjidheshin nga komandantėt e tyre nga clientelae e tyre ose nga rekomandimi prej aleatėve politikė nė elitėn senatoriale. Nėn Augustin, qė kishte prioritetin kryesor politik ta vendoste ushtrinė nėn njė komandė tė pėrhershme tė bashkuar, Perandori ishte komandanti ligjor i secilit legjion por e ushtronte pushtetin e tij nėpėrmjet njė legati qė e zgjidhte nga elita senatoriale. Nė njė provincė me vetėm njė legjion, legati edhe shėrbente si komandant i legjionit, edhe si guvernator, kurse nėse nė njė provincė kishte mė shumė se njė legjion, atėherė secili legjion komandohej nga njė legat, por legatėt komandoheshin nga guvernatori i provincės (edhe ky legat, por nė njė shkallė mė tė lartė). Gjatė periudhės sė vonė perandorake, modeli i Augustit u braktis. Guvernatorėve tė provincave iu hoqėn autoriteti ushtarak dhe komanda e ushtrive nė njė grup provincash iu dha gjeneralėve tė zgjedhur nga Perandori. Kėta nuk ishin mė anėtarė tė elitės romake por burra qė ngjitėn shkallėt dhe ishin tė mėsuar nė ushtri. Gjithnjė e mė shumė, kėta burra tentonin (ndonjėherė me sukses) tė uzurponin pozicionin e perandorit qė i kishte zgjedhur ata. Resurset nė rėnie, kaosi politik dhe lufta civile e lanė Perandorinė Perėndimore tė brishtė pėr tu sulmuar dhe pėr tu marrė nga popujt barbarė.
Pėr marinėn romake njihet mė pak sesa pėr ushtrinė romake. Pėrpara shekullit tė 3-tė p.e.s, zyrtarėt e njohur si duumviri navales komandonin njė flotė prej njėzet anijesh tė pėrdorura kryesisht pėr tė kontrolluar piraterinė. Kjo flotė u tėrhoq nė vitin 278 dhe u zėvėndėsua nga forcat aleate. Lufta e Parė Punike e detyroi Romėn tė ndėrtonte flota tė mėdha dhe ia arriti kėsaj me asistencėn dhe financimin prej aleatėve. Kjo varėsi prej aleatėve vazhdoi deri nė nė fund tė Republikės romake. Anijet me pesė rema ishin luftanijet mė tė pėrdorura nė luftrat punike dhe ishin forca kryesore detare deri nė zėvėndėsimin e tyre nė kohėn e Augustit nga anije mė tė lehta dhe mė tė manovrueshme. Tė krahasuara me triremat, kuinkuiremat (pesė rema) kishin pjesėtarė ekuipazhi me eksperiencė dhe pa eksperiencė, dhe meqė ishin mė pak tė manovrueshme, i lejonin romakėt tė adoptonin dhe tė perfeksiononin taktikat e tyre duke pėrodrur njė trupė prej 40 detarėsh. Anijet drejtoheshin nga njė navarch, njė shkallė e barabartė me centurionin, qė zakonisht nuk ishin qytetarė. Sugjerohet se flota dominohej nga joromakė, marina konsiderohej joromake dhe lejohej tė shkatėrronte edhe kur ishin kohė paqje.
Informacionet e disponueshme sugjerojnė se gjatė fundit tė perandorisė (viti 350), marina romake pėrbėhej nga njė numėr i caktuar flotash duke pėrfshirė edhe luftanijet, edhe anijet tregtare pėr transport dhe furnizim. Luftanijet ishin galera lundruese me tre deri pesė vozitėsa. Bazat e flotave ishin Ravena, Arles, Aquilea, Misenum dhe buzė lumit tė Somės nė perėndim dhe nė Aleksandri dhe nė Rodos nė lindje. Flotiliet e lumenjve tė vegjėl ishin pjesė e limitanei (trupat e kufijve) gjatė kėsaj periudhe, tė bazuara nė porte lumenjsh tė fortifikuar pėrgjatė Rinit dhe Danubit. Fakti qė gjeneralėt e rėndėsishėm komandonin edhe ushtrinė edhe flotėn tregon se forcat detare trajtoheshin si forca ndihmėse dhe jo tė pavarura. Detajet pėr komandėn e kėtyre strukturave dhe pėr fuqinė e flotave gjatė kėsaj periudhe nuk janė tė njohura mirė, megjithėse dihet se flotat komandoheshin nga prefektėt.. -
Etore.
User deleted
Kultura
Jeta nė Romėn e lashtė rrotullohej rreth qytetit tė Romės, i gjendur nė shtatė kodra. Qyteti kishte shumė struktura monumentale si Koloseu, Forumi i Trajanit dhe Panteoni. Atje kishte shatėrvane me ujė tė pijshėm tė freskėt tė furnizuar nga akuadukte qindra kilometra tė gjatė, kishte teatro, palestra, banjo publike tė mbushura me biblioteka dhe dyqane, tregje dhe kanalizime funksionale. Pėrmes territorit qė ishte nėn kontrollin e Romės sė lashtė, arkitektura rezidenciale varionte nga shtėpitė modeste deri te vilat nė fshat. Nė kryeqytetin e Romės, kishte rezidenca perandorake nė qė gjendeshin nė kodrėn elegante Palatin, qė vinte nga fjala pallat. Klasat e ulta plebeje dhe tė mesme ekuite jetonin nė qendėr tė qytetit, qė ishte plot apartamente, ose insula qė ishin si getot moderne. Kėto shpesh ndėrtoheshin pronarė tė shtresės sė lartė pėr tė mbledhur tė ardhurat e qirave. Kėta njerėz, tė pajisur me njė furnizim falas tė grurit dhe tė argėtuar nga lojrat e gladiatorėve regjistroheshin si klientė tė patronėve tė shtresės sė lartė, prej tė cilėve mund tė pėrfitonin.
Kuzhina
Tė varfėrit hanin perime, peshk, kripė dhe pinin vaj ulliri. Pak mish hahej: nė fakt, disa veta qė hanin mish e quanin mė shumė si mundim. Zakonisht nuk hahej mėngjes dhe pėr drekė haheshin mbeturinat. Pėr tė pasurit, darka shėrbehej pėrpara orės katėr tė mbasdites dhe zgjaste tre deri katėr orė. Duart laheshin midis pjatave tė ndryshme. Njė perandor shėrbente njėzet e dy pjata nė festat e tij nė darkė. Nėse miqtė ftoheshin pėr darkė, skllevėrit dėrgoheshin pėr ti ēuar nė kohėn e duhur, pasi orat e ujit nuk pėrputheshin gjithmonė. Kur miqtė kėrkonin sandalet e tyre, kjo do tė thoshte se ata do largoheshin.
Gjuha (Gjuha latine)
Gjuha mėmė e romakėve ishte latinishtja, njė gjuhė italike gramatika e sė cilės mbėshtetet pak nė rregullin e fjalėve, duke pėrcjellė kuptimin nėpėrmjet njė sistemi ndajshtesash tė lidhura me rrėnjėt e fjalėve. Alfabeti latin bazohet nė alfabetin etrusk, dhe ky i fundit nė atė grek. Megjithėse letėrsia latine qė akoma ka ngelur pėrbėhet pothuajse e gjitha nga latinishtja klasike, njė gjuhė letrare artificiale dhe shumė e stilizuar qė daton nga shekulli i 1 p.e.s, gjuha qė flitej nė Perandorinė Romake ishte latinishtja vulgare, qė ndryshonte konsiderueshėm nga latinishtja klasike nė gramatikė dhe fjalor, madje dhe nė shqiptim.
Ndėrsa latinishtja ishte gjuha nė tė cilėn shkruhej nė Perandorinė Romake, greqishtja u bė gjuha e folur pėr eltiėn e edukuar mirė, meqė shumica e letėrsisė sė studiuar nga romakėt ishte e shkruar greqisht. Nė pjesėn lindore tė Perandorisė Romake, qė mė vonė u bė Perandoria Bizantine, latinishtja kurrė nuk e zėvėndėsoi greqishten dhe pas vdekjes sė Justinianit, greqishtja u bė gjuha zyrtare e qeverisė bizantine. Zgjerimi i Perandorisė Romake bėri qė tė shpėrndahej latinishtja nė tėrė Europėn dhe dhe me kalimin e kohės latinishtja vulgare e evlua dhe u dialektizua nė vende tė ndryshme, gradualisht duke formuar njė numėr gjuhėsh neolatine.
Feja
Feja nė Romėn arkaike, tė paktėn sa i pėrket perėndive, nuk pėrbėhej nga tregime tė shkruajtura por nga raporte komplekse midis njerėzve dhe perėndive. Ndryshe nga mitologjia greke, perėnditė nuk personifikoheshin, por pėrkufizoheshin jo qartėsisht si shpirtra tė shenjtė tė quajtur numina. Romakėt gjithashtu besonin se ēdo njeri, vend ose send kishte geniusin e tij, ose shpirtin hyjnor. Gjatė Republikės romake, feja romake organizohej nė njė sistem tė rreptė pėr postet e priftėrinjve, qė zotėroheshin nga meshkuj tė gradės senatoriale. Kolegji i Pontifikėve ishte organi mė i lartė nė kėtė hierarki dhe kryetari i priftėrinjve Pontifex Maximus, ishte kreu i fesė nė shtet. Priftėrinjtė romakė (flamen) kujdeseshin pėr kultet e shumė perėndive, kurse falltarėt (augur) u besohej dhėnia e profecive. Nė Perandroinė Romake, perandorėt mbaheshin pėr perėndi dhe kulti perandorak sa erdhi e u bė mė i rėndėsishėm.
Kur kontakti me grekėt u rrit, perėnditė e vjetra romake u bėnė me kalimin e kohės mė shumė tė lidhura me perėnditė greke. Kėshtu qė, Jupiteri shihej si i njėjtė me Zeusin, Marsi u lidh me Aresin dhe Neptuni me Poseidonin. Perėnditė romake gjithashtu morėn vetitė dhe mitologjinė e perėndive greke. Nėn Perandorinė, romakėt thithėn mitologjinė e vendeve tė pushtuara duke ēuar nė situata ku tempuj dhe priftėr tė hyjnive tradicionalė italianė jetonin krah pėr krah me ato tė perėndive tė huaja. Duke filluar me perandorin Neron, politika romake pėrkundrejt tė krishterėve qe negative dhe nė disa raste, thjesht tė qenit i krishterė ndėshkohej me vdekje. Nėn perandorin Dioklecian, pėrndjekjet arritėn kulmin. Gjithsesi, krishtėrimi u bė njė fe zyrtare nėn Konstantinit I dhe u bė dominante. Tė gjitha fetė pėrveē krishtėrimit u ndaluan nė vitin 391 nga njė edikt i perandorit Teodos I.
Arti, muzika dhe letėrsia
Piktura romake shfaq ndikimin grek dhe shembujt ekzistues janė kryesisht afreske tė pėrdorura pėr tė zbukuruar muret dhe tavanet e vilave nė fshat, megjithėse letėrsia romake pėrmend piktura nė dru, fildish dhe materiale tė tjera. Disa ekzemplarė tė pikturės romake janė gjetur nė Pompeii dhe nga kėto historianėt e artit e ndajnė historinė e pikturės romake nė katėr periudha. Stili i parė i pikturės romake praktikohej nga fillimi i shekullit tė dytė p.e.s deri nė fillimin ose mesin e shekullit tė parė p.e.s. Kryesisht pėrbėhej nga imitime nė mermer dhe piktura murore, megjithėse ndonjėherė pėrfshinte vizatime tė personazheve mitologjike. Stili i dytė filloi nė fillim tė shekullit tė parė p.e.s dhe kishte si qėllim vizatimin e peisazheve ose tiparet arkitekturore nė mėnyrė sa mė realiste nė tre dimensione. Stili i tretė u shfaq gjatė sundimit tė Augustit (27 p.e.s 14), dhe refuzoi realizmin e stilit tė dytė nė favor tė zbukurimeve, stolisjeve tė thjeshta. Njė skenė arkitekturore, njė peisazh ose njė dizajn abstrakt vendosej nė qendėr nė njė sfond monokrom (ku ka vetėm njė ngjyrė ose vetėm nuancat e njė ngjyre). Stili i katėrt, qė filloi nė shekullin e parė, pėrshkruante skena nga mitologjia, ndonėse ruajti detajet arkitekturore dhe modelet abstrakte.
Skulpturat e portreteve gjatė kėsaj periudhe shfrytėzonin proporcionet rinore dhe klasike duke evoluar mė vonė nė njė pėrzierje realizmi dhe idealizmi. Gjatė dinastive Antonine dhe Severane, flokėt dhe mjekrat me zbukurime u bėnė tė pėrhapura dhe u krijuan me prerje dhe shpime mė tė thella. U bėnė gjithashtu avancime nė skulpturėn e basorelieveve, qė zakonisht pėrshkruanin fitoret e romakėve.
Letėrsia latine ishte qė nga fillimi i saj tepėr e influencuar nga shkrimtarėt grekė. Disa nga punėt mė tė vjetra ekzistuese janė epika historike qė tregojnė historinė e hershme ushtarake romake. Kur Republika u zgjerua, shkrimtarėt filluan tė shkruajnė poei, komedi, histori dhe tragjedi.
Muzika romake ishte e bazuar tėrėsisht nė muzikėn greke dhe luajti njė rol tė rėndėsishėm nė shumė aspekte tė jetės romake. Nė ushtrinė romake, instrumentet muzikorė si tuba (njė trombė e gjatė) osecornu (e ngjashme me njė bri) pėrdoreshin pėr tė dhėnė komanda tė ndryshme dhe lituus (njė instrument i zgjatur nė formė J-je), pėrdorej nė ceremonitė e ndryshme. Muzika pėrdorej nė amfiteatre midis akteve dhe nė odeone (salla pėr performimin e muzikės), dhe nė kėto ambiente njihet qė janė pėrdorur cornu dhe hydraulis (njė tip organoje qė punon me ujė). Shumica e ritualeve pėrfshinin muzikėn, me instrumente si tibiae (fyell) nė flijime, ēambaret dhe tamburinat nė kulte tė shfrenuara (orgjiastike). Disa historianė tė muzikės besojnė se muzika pėrdorej nė pothuajse tė gjitha ceremonitė publike.
Mbishkrimet, shtėpitė publike, pikturat dhe skulpturat e gjetura nė Pompeii dhe Herkulaneum tregojnė se romakėt kishin njė kulturė tė ngopur me seks.
Studimet shkollare
Interesimi pėr studimin e Romės sė lashtė u ngrit gjatė Epokės sė Iluminizmit nė Francė. Sharl Monteskje shkroi njė vepėr Reflektime rreth madhėshtisė dhe rėnies sė Romakėve. Vepra e parė madhore ishte The Historia e Rėnies sė Perandorisė Romake nga Eduard Gibon, qė pėrfshiu periudhat nga fundi i shekullit tė dytė p.e.s deri nė rėnien e Perandorisė Bizantine nė 1453. Si Monteskje, Giboni vlerėsoi jashtėzakonisht shumė virtytet e qytetarėve romakė. Bartold Georg Niebuhr ishte themeluesi i ekzaminimit tė historisė romake dhe shkroi vetė Historia Romake, duke gjurmuar peirudhėn deri nė luftėn e Parė Punike. Niebuhr bėri njė pėrpjekje pėr tė gjetur mėnyrėn si tradita romake evoluoi. Sipas tij, romakėt, si gjithė popujt e tjerė, kishin njė etikė historike qė u ruajt kryesisht nė familjet fisnike. Gjatė periudhės Napoleonike njė vepėr e titulluar Historia e romakėve nga Victor Duruy u shfaq. Ajo shfaqte periudhėn Ēezariane. Historia e Romės, Ligji Kushtetues Romak dhe Corpus Inscriptionum Latinarum, ishin tė gjitha bepra tė shkruajtura nga Teodor Momsen, dhe u konsideruan arritje tė rėndėsishme. Mė vonė u publikua vepra Madhėshtia dhe rėnia e romakėve nga Gulielmo Ferrero. Vepra ruse Pėrmbledhje mbi Historinė e Pronėsisė sė Tokave, Kryesisht Gjatė Perandorisė, nga Ivan Grevs pėrmbante informacione mbi ekonominė romake dhe pėr Pomponius Atticus, njė nga pronarėt mė tė mėdhenj tė tokave nė fund tė Republikės.
Lojėrat dhe aktivitet
Rinia romake kishte forma tė ndryshme loje dhe ushtrimesh, si hedhjet, mundja, boksi dhe garimi. Nė fshatra, koha e lirė pėr tė pasurit gjithashtu pėrfshinte gjuetinė dhe peshkimin. Romakėt gjithashtu kishin forma tė ndryshme tė lojrave me top, duke pėrfshirė njė qė i ngjante hendbollit tė sotėm. Lojrat me zara, lojrat e tryezės dhe kumari ishin tmerrėsisht popullorė gjatė kohės sė lirė. Femrat nuk merrnin pjesė nė kėto aktivitete. Pėr tė pasurit, festat e darkės ofronin njė mundėsi pėr argėtim, ndonjėherė duke pėrfshirė muzikėn, kėrcimin dhe leximin e poezive. Plebenjtė ndonjėherė shijonin kėsi festash me anė tė klubeve ose shoqatave, ndonėse njė darkė ēlodhėse zakonisht do tė thoshte tė shkoje nė taverna. Fėmijėt argėtoheshin me lodrat dhe lojėra tė ndryshme.
Njė formė popullore argėtimi ishin luftimet gladiatoriale. Gladiatorėt luftonin ose deri nė vdekje, ose deri nė "first blood" dhe kishin njė larmi armėsh dhe nė njė larmi skenaresh tė ndryshėm. Kėto luftime arritėn pikun e popullaritetit nėn perandorin Klodius, qė vendoste rezultatin thjesht me njė gjest dore. Nė kundėrshtim me mendimin popullor, disa ekspertė besojnė se gjesti pėr vdekjen nuk ishte ulja poshtė e gishtit tė madh. Megjithėse nuk janė tė qrta se cilat gjeste ishin, disa ekspertė mendojnė se njė perandor, pėr tė bėrė tė ditur vdekjen, ngrinte grushtin lartė pėr luftėtarin fitues dhe pastaj nxirrte gishtin e madh lart, kurse mėshira tregohej me njė grusht lart por pa nxjerrė gishtin e madh Shfaqjet me kafshė ishin gjithashtu popullore te romakėt, ku kafshė tė huaja ose i shfaqeshin publikut, ose kombinoheshin me luftim gladiatorial. Njė i burgosur ose gladiator, i armatosur ose i paarmatosur, hidhej nė arenė dhe pastaj njė kafshė lirohej.
Circus Maximus, njė tjetėr vend popullor nė Romė, pėrdorej kryesisht pėr garimet me kuaj dhe garimet me karrocė dhe kur cirku mubshej me ujė, kishte beteja detare. Gjithashtu pėrdorej edhe pėr shumė evenimente tė tjera. Ky cirk mund tė mbante 385,000 njerėz; njerėz nga e gjithė Roma e vizitonin atė. Dy tempuj, njėri me shtatė vezė tė mėdha dhe njėri me shtatė delfinė, pozicionoheshin nė mes tė pistės sė Circus Maximus dhe kur garuesit kryenin njė xhiro, njė nga kėto hiqej (njė vezė ose njė delfin). Kjo bėhej pėr tė informuar garuesit dhe spektatorėt rreth statistikave tė garės. Pėrveē sporteve, Circus Maximus ishte edhe njė zonė qė shfrytėzohej pėr reklamė dhe kumar. Autoritetet mė tė larta, si perandori, gjithashtu i shihnin lojėrat nė Circus Maximus, sepse konsiderohej e pasjellshme tė mos shkoje. Autoritetet mė tė larta, kalorėsit dhe shumė njerėz tė lidhur me garėn, uleshin nė vende tė rezervuara tė gjendura sipėr gjithė tė tjerėve. Gjithashtu konsiderohej e pavend nėse perandori favorizonte njė ekip tė caktuar. Circus Maximus u krijua nė vtin 600 p.e.s dhe priti garėn e fundit me kuaj nė vitin 549, pas njė zakoni qė zgjati gati njė shekull.
Teknologjia
Roma e lashtė kishte arritje teknologjike tė mahnitshme, por qė do tė humbisnin gjatė Mesjetės dhe nuk do tė rishpikeshin deri nė shekullin e 19-tė dhe shekullin e 20-tė. Shumė inovime praktike romake u adoptuan nga modele tė hershme greke. Avancimet ishin shpesh tė ndara dhe tė bazuara nė zanate. Grupet e artizanėve mbikėqyrnin xhelozisht teknologjitė e reja si sekrete tregtare.
Inxhinieria romake ashtu si dhe inxhinieria ushtarake romake pėrbėnin njė pjesė tė madhe tė superioritetit teknologjik romak dhe kontribuan nė ndėrtimin e qindra rrugėve, urave, akuadukteve, banjove publike, teatrove dhe arenave. Shumė monumente, si Koloseumi, Pont du Gard dhe Panteoni kanė mbetur akoma si testamente tė kulturės dhe inxhinierisė romake.
Romakėt njiheshin mjaft mirė pėr arkitekturėn e tyre, qė grupohet bashkė me traditat greke nė "Arkitekturėn klasike". Megjithėse kishte shumė ndryshime nga arkitektura greke, Roma huazoi shumė prej Greqisė. Pėrveē dy llojeve tė kollonave, e pėrziera dhe toskania dhe bashkė me kubenė, qė u mor prej arkut etrusk, Roma kishte pak inovacione arkitekturore deri nė fund tė Republikės.
Nė shekullin e parė p.e.s, romakėt filluan gjerėsisht tė pėrdorin betonin. Betoni u shpik nė fund tė shekullit tė parė p.e.s. Ishte njė ēimento e fortė e cila rrjedh nga pozzolana dhe shpejt zėvėndėsoi mermerin si materialin kryesor tė ndėrtimit dhe mundėsoi shumė ndėrtesa qė mė parė nuk mund tė bėheshin. Gjithashtu nė shekullin e parė p.e.s, Vitruviusi shkroi De architectura, mundėsisht traktati i parė i plotė i arkitekturės nė histori. Nė fund tė shekullit tė parė p.e.s, Roma gjithashtu filloi tė pėrdorė fryrjen e qelqit pak pas shpikjes sė saj nė Siri rreth vitit 50 p.e.s. Mozaikėt filluan tė pėrdoren shumė gjatė Perandorisė pasi u gjetėn modele tė tyre gjatė fushatave tė Lucius Cornelius Sillės nė Greqi.
Betoni bėri tė mundur rrugėt romake qė ishin tė shtruara dhe tė durueshme, qė ishin ne perdorim edhe njė mijė vjet pas rėnies sė Romės. Ndėrtimi i njė rrjeti rrugėsh efikas mespėrmes Perandorisė dramatikisht shtoi fuqinė dhe influencėn e Romės. Ato u ndėrtuan fillimisht qė tė lejonin legjionet romake tė hidheshin shpejt nė veprim. Por kėto autostrada kishin gjithashtu rėndėsi tė madhe ekonomike, duke pėrforcuar rolin e Romės si kryqėzim rrugėsh tregtare origjina e shprehjes "tė gjithė rrugėt tė ēojnė nė Romė". Qeveria romake ruajti stacionet e rrugėve qė mundėsonin rifreskim pėr udhėtarėt pėrgjatė rrugės, ndėrtoi ura qė ishin tė nevojshme dhe vendosi njė sistem njė sistem ndėrlidhės pėr ndėrrimin e kuajve herė pas here, qė mundėsuan njė lėvizje deri 800 kilometra nė 24 orė.
Pont du Gard nė Francė ėshtė njė akuadukt romak i ndėrtuar rreth vitit 19 p.e.s.
Romakėt ndėrtuan shumė akuadukte pėr tė furnizuar qytetet dhe vendqėndrimet industriale me ujė dhe pėr tė ndihmuar bujqėsinė e tyre. Qyteti i Romės furnizohej nga 11 akuadukte me njė gjatėsi tė kombinuar prej 350 kilometrash. Shumica e akuadukteve ishin ndėrtuar nėn sipėrfaqje, vetėm njė pjesė e vogėl mbi tokė. Disa herė, kur groporet 50 metra tė thella duhej tė kaloheshin, sifone tė pėrmbysura pėrdoreshin pėr ta ēuar ujin mbi pėrpjetė.
Romakėt kryen gjitashtu avancime tė mėdha nė higjienėn publike. Romakėt ishin veēanėrisht tė njohur pėr banjot publike, tė quajtura thermae, qė pėrdoreshin edhe pėr higjienėn, edhe pėr qėllime sociale. Shumė shtėpi romake kishin tualet dhe sistem hidraulik tė brendshėm dhe njė sistem kanalesh pėr ujėrat e zeza, i quajtur Cloaca Maxima, qė pėrdorej pėr tė tharė kėnetat dhe pėr tė dėrguar mbeturinat nė lumin Tiber. Disa historianė spekulojnė se pėrdorimi i tubave prej plumbi nė sistemet hidraulike dhe tė ujėrave tė zeza ēoi nė helmimin e shumė njerėzve qė kontribuoi nė rėnien e shkallės sė lindjeve dhe rėnien e shoqėrisė romake duke ēuar nė rėnien e Romės. Gjithsesi, kjo pėrmbajtje plumbi mund tė jetė minimizuar sepse rrjedha e ujit prej akuadukteve nuk mund tė ndalej; ajo vazhdonte tė rridhte vazhdimisht pėrmes gjithė qytetit deri nė kanal dhe kėshtu vetėm njė numėr i vogėl rubinetėsh pėrdorej.. -
school grants.
User deleted
Keep posting stuff like this i really like it .