-
tiranaforum.
User deleted
Kujtime e reflektime.
Liri Belishova, ish-anėtarja e Byrosė Politike, rrėfen sot nė kėtė intervistė jetėn e saj personale; humbjet e njerėzve tė dashur, dėnimin e kthimin nė Tiranė.
Nako Spiro, nė atė kohė ka qenė nė Tiranė, si e pėrjetoi ai kėtė ngjarje tragjike? Si e kujtoni ju?
Pas pėrmbysjes sė diktaturės, kur unė u ktheva nė Tiranė pas 30 vjetėve dėnimi, e ndjeva detyrė ndaj kujtimit tė shoqes sime, si edhe njė lloj amaneti tė Nako Spiros qė tė kujdesesha pėr tė nderuar kujtimin e Ramizesė. Mora iniciativėn dhe nė bashkėpunim me familjarėt e saj (zotėrinjtė Apollon, Ali, Shpėtim Gjebrea, etj), organizuam nė mars 1994, pėrkujtimin e 50-vjetorit tė vrasjes sė Ramizisė nė sallėn e Akademisė sė Shkencave.
Gjithashtu, disa vjet mė vonė i propozova gjeneral R.Parllahut, kryetar i Organizatės tė Bashkuar tė Veteranėve tė LNĒ, dhe kjo organizatė nė bashkėpunim me familjarėt e Ramizesė organizoi nė maj 2005 njė mbledhje pėrkujtimore nė Shtėpinė e Ushtarakėve, njė nderim i bukur dhe plotėsisht i merituar pėr Ramizenė.
Presidenti Berisha, nė nėntor 1994 e ka dekoruar Ramizenė me Urdhrin e lartė tė Flamurit, dhe nė 5 maj tė vitit tė kaluar, pėr tė nderuar kujtimin e saj ka vizituar familjen. Familja Gjebrea, njė familje fisnike me tradita tė shquara patriotike (Baki Gjebrea i famshėm ishte xhaxhai i Ramizesė), e kuptoi drejt ēėshtjen e Ramizesė, e dėnoi vrasjen e saj, tė gjithė krenoheshin dhe krenohen me bijėn e tyre kreshnike. Kujtimi i Ramizesė dhe Nako Spiros mė ka lidhur shumė me familjarėt e saj. Jam e nderuar pėr marrėdhėniet miqėsore me ta. Ramizenė e kam pasur shoqe qė nė Institutin Nana Mbretneshė dhe ishim bashkė nė konvikt, por u afruam veēanėrisht gjatė Luftės ajo vinte shpesh nė shtėpinė time pėr drekė e pėr tė fjetur, u bė si e shtėpisė.
Nė fund dua tė them se Nako Spiron, ky krim e tronditi shumė dhe bashkė me ēėshtje tė tjera tė rėndėsishme tė luftės dhe pasluftės, e bėnė tė reflektonte mbi E. Hoxhėn dhe Miladinin, mbi Partinė Komuniste, mbi komunizmin si doktrinė dhe si sistem i realizuar nė formėn e diktaturės komuniste.
Zonja Belishova, a e keni lexuar librin e V.Barutit mbi Ramizenė? Mendimi juaj, sidomos pėr ato qė shkruan pėr Nako Spiron?
Po, ditėve tė fundit. Nuk kam lexuar as pjesėt e kėtij libri qė u botuan nė disa gazeta, duke menduar se do tė lexoj vetė librin, dhe qė janė ngjarje qė unė i di. Autori shkruan me mirėdashje pėr Ramizenė dhe dėnon vrasjen e saj. Por, fatkeqėsisht nė kėtė libėr ka tė meta serioze, pasaktėsi, interpretime tė gabuara dhe tė ēuditshme etj. Edhe kujtimet qė u referohet nuk ėshtė e qartė se a janė kujtime tė shkruara nga vetė personat, a i kanė folur dhe dikush tjetėr i ka shkruar, dhe a janė kėto tė firmosura. Por, unė po i pėrgjigjem vetėm pyetjes suaj lidhur me ēfarė ėshtė shkruar pėr Nako Spiron. Jam habitur shumė dhe jam revoltuar, janė kaq tė pabaza e kaq dashakeqe, sa me tė vėrtetė nuk ja vlen tė merresh me tė. Nė 400 e ca faqe tė librit nuk ka njė gjė tė saktė pėr N.Spiron, njė fjalė tė mirė, po ēdo gjė ėshtė shtrembėruar, ose me qėllim nuk ėshtė pėrmendur fare pėr ta denigruar dhe pėr ta nxirė figurėn e tij.
Arrin deri atje sa Nako Spiron e vė nė njė grup me Enver e Nexhmije Hoxhėn, Meladinin e Dushanin, Xhakon e tė tjerė, qė i akuzon pėr vrasjen e Ramizesė! Kėshtu nė Jetė Paralele, ku ēdo gjė pėr Nakon ėshtė shtrembėruar. Kėshtu nė Morrat dhe kolera e shpirtit, ku ndėr tė tjera thotė: korrespondenca [e Nakos me Enverin e tė tjerė ] nxjerr nė shesh horrllėqe tė politikės e moralit tė fėlliqur, kutėrbon ligėsi, hakmarrje, lot tė krokodilta. Kėshtu edhe nė pjesė tė tjera. Gjykoni vetė: Si mund ta quash kėtė njeri? Ai ka pasur mundėsi ti shohė gjėrat qartė e drejtė. Unė dhe tė tjerė kemi folur e kemi shkruar, letrat e Nakos janė nė Arkiv. Ska njeri qė tė mos jetė prekur dhe tronditur nga dhimbja e thellė dhe qėndrimi fisnik i Nakos atėherė ose kur i lexon letrat sot, sidomos atė qė i shkruan Enver Hoxhės porsa mori mandatin. Kurse V.Baruti thotė se Nako mbajti kėtė qėndrim se nuk e donte Ramizenė!!! Po ēqėndrim duhet tė mbante Nakua qė V.Baruti ta quante tė drejtė?!
E akuzon Nakon se duke pasur dosjen nė dispozicion, nuk i shkruan Enverit se kush janė fajtorėt e vėrtetė pėr vrasjen e Ramizesė, por ngarkon me pėrgjegjėsi vetėm shtabin e Brig. V. E para, Nakua skishte asnjė dosje. Enveri i dėrgoi vetėm letrėn e Xhakos dhe asnjė tjetėr, se mos binte nė duar tė armikut (shiko letrėn e Enverit dhe tė Meladinit qė citova mė lart F14, D 76). Kjo letėr e Xhakos i drejtohej KQ tė RKSH, ku ai bėn autokritikė, kurse letrėn e Xhakos tė 19.2.44, ku flitej pėr gjynahet e Ramizesė, Nexhmija nuk ja tregoi Nakos dhe e mori me vete kur u nis pėr nė Panarit (shiko letrat e 4.4.44, F.14, D.72). Se ēmendonte Nakua nė atė kohė tragjike, nuk fliste haptas as me ne shokėt e tij e jo mė ti shkruante Qendrorit tė Partisė. Fatkeqėsisht, nė atė kohė nuk kishte lindur V.Baruti, qė tė shkruante kėtė libėr dhe Nakua tia dėrgonte E.Hoxhės.
E akuzon Nakon se e degdisi Ramizenė nė Vlorė, e pėrsėrit disa herė si njė gjynah tė rėndėsishėm tė tij. Nė Vlorė Ramizeja ka mbėrritur mė 1 korrik 43 dhe ėshtė dėrguar me ngritje, Sekretare Politike e KQ tė RK tė Vlorės pėr tė ndihmuar, sepse Vlora ka pasur gjithmonė shumė rėndėsi, aq mė tepėr pas fraksionit dhe problemeve qė dolėn. Kush propozoi e vendosi qė ajo tė shkonte nė Vlorė, as Vasfiu dhe as unė nuk e dimė, dokumente ska. Por, nga Tirana vazhdimisht janė dėrguar kuadro pėr tė ndihmuar rrethet e ndryshme dhe repartet partizane, madje edhe nė Kosovė e Maqedoni. Kėto kuadro nuk i dėrgonte Nakua, por vendoseshin nga organet pėrkatėse tė partisė. Ama kur Ramizeja erdhi nė Tiranė e sėmurė, nė tetor 43, Nakua bėri ēmos pėr ta mbajtur nė Tiranė. 1) I shkroi Enver Hoxhės qė Ramizeja ėshtė me malarje dhe duhet tė paktėn 2-3 javė tė rrijė kėtu, por e mira ėshtė ta mbajmė, sepse na duhet pėr punėn me rininė dhe njėkohėsisht tė ndihmojė Nexhmijen pėr punėn me gruan. 2) I propozoi Enverit tė zgjerohej KQ e RKSH me D. Caushin, N. Oparin dhe Ramizenė. Por, tė dyja propozimet nuk u aprovuan nga Qendra e Partisė. 3) Nakua me tė drejtė nuk qe dakord qė Ramizeja tė shkonte nė Berat, sepse nė radhė tė parė atje e njihnin tė gjithė dhe rrezikonte tė arrestohej menjėherė. Por, ai me kėtė rast pėrsėri propozoi qė Ramizeja mė mirė tė vinte nė Tiranė, se kemi shumė nevojė pėr punėn me rininė (F.14, D 76).
Nuk ka asgjė pėr Nakon qė tė mos jetė shtrembėruar dhe keqinterpretuar. Edhe leksionin mbi moralin qė pėrmenda mė sipėr, nuk e trajton ashtu si e dėgjuam tė gjithė, por me absurditetin mė tė habitshėm: Nakua foli pėr imoralitetin qė tė dėnonte Ramizenė! Ėshtė e kotė tė zgjatem me tė tjera, nuk ja vlen.
Po pse ky njeri e ka parė kaq zi Nako Spiron? Ai ėshtė njė figurė shumė e njohur dhe e dashur nga tė gjithė. Shumė dėshmitarė tė atyre kohėrave kanė vdekur, por edhe shumė jetojnė. Pse nuk ėshtė mbėshtetur nė kujtimet e gjeneralėve R.Parllaku dhe R. Ramuhito. Pse nuk i pėrmend fare ato qė kam thėnė dhe kam shkruar unė pėr Nakon, ato qė thashė mė sipėr, qė i dinė bashkėkohėsit, familjarėt e Nakos e tė Ramizesė? Nuk thotė njė fjalė ēka bėrė Nakua dhe unė pėr Ramizenė pas ēlirimit, dhe ndonjė gjė qė e pėrmend ua atribuon tė tjerėve, deri N. Hazmedarit.
Pėr ēdo njeri, aq mė tepėr pėr tė vdekurin, shkruhet me pėrgjegjėsi, me respekt. Sidomos pėr njė figurė si Nako Spiro, njė nga udhėheqėsit mė tė shquar qė nxori Lufta Antifashiste, njeriu qė gjithė jetėn e shkriu pėr ēlirimin dhe pėrparimin e Shqipėrisė, patrioti i madh qė flijoi jetėn nė pėrpjekjet pėr tė mbrojtur pavarėsinė e atdheut dhe interesat e vendit nga shovinistėt jugosllavė. Gjithė populli e nderon, edhe shteti demokratik e nderoi me dekoratėn e lartė Nderi i Kombit. Dihet kush e urren dhe lufton Nako Spiron, edhe pas 63 vjetėve qė tretet nė dhe. Po V.Baruti, ēpati?
Zonja Belishova, Nexhmije Hoxha ka deklaruar se Nako Spirua i ka thėnė se ishte nė dilemė pėr tė zgjedhur mes Ramizesė dhe Lirisė (Belishova), tė cilat i vlerėsonte tė dyja pėr nga inteligjenca, vendosmėria, etj. Kurse V.Baruti, gjatė librit shpesh herė thotė se nė zemrėn e Nako Spiros ishte futur Shpirtua (pseudonimi juaj). Ai, madje e vė nė dyshim a ka qenė apo jo Ramizeja e fejuara e Nako Spiros. Cili ėshtė komenti juaj?
Besoj se N.Hoxha nuk ėshtė e saktė - kanė kaluar shumė vite. Ndofta Nakua gjatė luftės ka biseduar me tė pėr ti shprehur Ramizesė dashurinė dhe pėr tu fejuar, kurse pas ēlirimit ka biseduar pėr mua. Mua deklarata e saj mė ka ēuditur, sepse nė atė periudhė dhe sa ishte Ramizeja gjallė, nuk kam ndjerė asnjė lloj afeksioni tė Nakos ndaj meje. Nė shkurt tė 43, kur mė futėn nė KQ tė RKT, Ramizeja ishte 20 vjeē, kurse unė 16 vjeē dhe katėr muaj. Unė, shoqja ime e ngushtė, Fatbardha Toto etj, pėr shkak tė moshės sė vogėl e pėr shkak tė luftės, as qė mendonim pėr dashuri dhe fejesa. Dhe, e vėrteta ėshtė se asnjė njeri nuk na ka ngacmuar.
Pėr sa i pėrket atyre qė ka shkruar V.Baruti, janė krejtėsisht pa baza dhe me qėllimin e keq se gjoja Nako nuk e ka dashur Ramizenė. Po pyetja mė e thjeshtė ėshtė: pėrse atėherė u fejua dhe u martua me tė nė 1943? Me mua Nakua ėshtė martuar pas ēlirimit, nė janar 1946.
Nėpėr gjithė librin shpesh thuhet se Nakua nė zemėr kishte Shpirton, donte Shpirton, kujdesej pėr Shpirton, etj. Ku bazohet? Cilat qenkan faktologjia dhe dokumentet? 1) Citon njė letėr qė Nakua i shkruan Nexhmijes pėr delegacionin qė do shkonte nė Kongresin e Rinisė Jugosllave, dhe i thotė se sdo ta nis Shpirton, mbasi rruga ėshtė e gjatė e nuk e pėrballon dot. Unė atėherė isha shumė e dobėt, kisha shpesh kriza nė syrin e plagosur dhe sėshtė aspak e vėrtetė qė Nakua donte tė rrinte me mua nė Tiranė, mbasi ato ditė do nisej pėr nė Kongresin e Pėrmetit. 2) Citon letrėn (qė e shkruan Nexhmija dhe e siglon Nakua) pėr delegatėt e Tiranės, qė do venė nė Kongresin e I tė Rinisė Antifashiste. Ata kėshillojnė qė Shpirtua tė niset me automobil nė rrugėn e Korēės, nėse kjo ėshtė e sigurt (F56, D 49, 1944). Kėto janė dokumentet e dashurisė?
Po me Misto Mamen, a ka qenė e fejuar Ramizeja?
Nuk kam ditur qė Ramizeja ka qenė e fejuar me Misto Mamen dhe nuk kam dėgjuar asgjė gjatė luftės dhe pas saj. Kėtė autori e nxjerr, sepse N.Hoxha dhe Luan Omari kanė shkruar qė Ramizeja ka qarė shumė kur u vra Mistua. Por, ne shumė kemi qarė pėr Miston dhe pėr shokėt e tjerė, aq mė tepėr pėr ata qė organizimi dhe lufta na kishin lidhur mė shumė. Kėtu dua tė theksoj se njė nga gjėrat mė tė bukura tė Luftės sonė Antifashiste ka qenė miqėsia dhe dashuria vėllazėrore midis tė rinjve ilegalė dhe partizanė, lidhja jonė e jashtėzakonshme, e pastėr dhe fisnike si luftėtarė pėr ēlirimin e atdheut dhe pėr ėndrrat e jetės sė re. Sot ndofta ėshtė zor tė pėrfytyrohet kjo. E ndienim veten si bijė tė njė nėne, ishim gati tė jepnim jetėn pėr tė mbrojtur shokun. Pėr kėtė miqėsi vėllazėrore tė pastėr kanė shkruar disa, por mua mė kanė bėrė mė shumė pėrshtypje kujtimet e Profesor Stefanaq Pollos.
Diēka pėr filmin Furtuna dhe regjisorin Ēuhrai. Ēkujtoni ju?
Mė 1959, me rastin e 15-vjetorit tė ēlirimit tė Shqipėrisė nga okupatorėt fashistė, u mendua qė tė bėhej njė film pėr Luftėn NĒ. Pėr kėtė ju kėrkua ndihmė Bashkimit Sovjetik dhe ata dėrguan regjisorin e shquar, Ēuhrai dhe shkrimtarin Arkadi Pervencev. Ata patėn shumė takime, i takoi edhe Enver Hoxha. Orientimi ishte tė bėhej njė film epope, madhėshtor. Disa autorė shqiptarė paraqitėn skenarėt e tyre; unė mbaj mend vetėm Dhimitėr Shuteriqin dhe Petro Markon. Por, mė nė fund u vendos qė skenarin ta shkruanin dy sovjetikėt dhe Llazar Siliqi e Fatmir Gjata. Ēuhrai nuk iku, siē thonė, ai ishte regjisori i filmit Furtuna. Nuk mbaj mend qė Ēuhhrai tė ketė dashur qė filmi tė ishte pėr Ramizenė. Por, mbaj mend qė skenari i Petro Markos ishte pėr tė. Filmi Furtuna nuk u pėlqye shumė nga udhėheqėsit shqiptarė, ndryshe nga ēndodhi me filmin Skėnderbeu, qė u prit me entuziazėm. Kurse nė Moskė, mesa kam dėgjuar, e kritikuan shumė, edhe pėr llastiqet.
Tani le tė hidhemi nė disa pyetje tė njė tjetėr fushe. Zonja Belishova, si do ta pėrshkruanit jetėn tuaj? Si do ta pėrkufizonit atė?
Njė jetė tragjike, jeta tragjike e njė gruaje shqiptare.
Kam humbur pesė njerėzit e mi mė tė shtrenjtė; Nako Spiron dhe burrin e dytė, Maqo Ēomon, dy vėllezėr, Fatmir e Bardhyl Belishovėn, dhe mbi gjithēka Dritėn, vajzėn time. Njė dhembje e paduruar, qė mund ta kuptojė vetėm ai qė i ka rėnė njė fatkeqėsi e tillė. Tė gjithė viktima tė diktaturės komuniste, pėr tė cilėn unė luftova dhe punova me pėrkushtim tė jashtėzakonshėm. Babai, gjyshja, nėna dhe dy vjehrrat e mia vdiqėn me hidhėrim tė thellė. Ishin 30 vjet, qė ma shkatėrruan jetėn. Kur ika nga Tirana isha vetėm 34 vjeē, nė lulėzim tė plotė, kur u ktheva, njė plakė e dėrrmuar. Dhe, mė e tmerrshmja ishte se vuajtėn nė burgje e internime, ose nga pėrndjekje tė tjera fėmijėt e mi, tė pestė vėllezėrit me familjet e tyre dhe tė afėrmit e burrit, deri kushėrinjtė dhe miqtė. Ka tė tjerė qė kanė vuajtur mė shumė, por do flas mė poshtė. Si durova? Kryesorja, se kisha tė drejtė. Po jeta ime u nxi. Nuk janė tė vrarė vetėm pesė mijė e ca vetė. Tė vrarė jemi dhe ne qė na i morėn shpirtin ēika-ēika.
Po sa i rėndė dhe i vėshtirė ka qenė pėr mua procesi i zhgėnjimit... Komunizmi ishte gjithė kuptimi i jetės sime, njė iluzion, njė ėndėrr e jashtėzakonshme. Indoktrinimi i skajshėm na kishte kthyer nė fanatikė. Nuk kishim mundėsi tė lexonim letėrsi qė kritikonte komunistėt, por as radion nuk e dėgjonim duke e quajtur herezi, tradhti, si njė besimtar letėrsinė e djallit. Por realiteti i hidhur, sado qė unė pėrpiqesha ato gjėra qė konstatoja ti justifikoja nė mėnyra tė ndryshme, mi hapi sytė. Likuidimin tragjik i Nako Spiros mė tronditi shumė, por edhe kėtė e pashė mė shumė si faj tė jugosllavėve e Koēi Xoxes. Isha shumė e re. Por, ndofta nė subkoshiencė vepronte edhe instinkti i vetėmbrojtjes. Veē pas vdekjes sė Stalinit, sidomos pas Kongresit tė XX (megjithėse edhe ai zbuloi vetėm ajsbergun), nuk mund tė vazhdohej me iluzione, me justifikime. Rėndėsia historike e referatit mbi Stalinin ishte se tani kėto i thoshte vetė partia e tij, sishin mė shpifjet e armiqve imperialistė.
Po pse Enver Hoxha doli kundra kėtij Kongresi dhe e quajti Hrushovin, PK tė BS dhe gjithė partitė e tjera se tradhtuan marksizėm-leninizmin?
Tė gjitha ato qė thoshte ishin demagogji. Qėllimi ishte tė mbronte kolltukun e tij diktatorial, sepse mendonte qė kjo rrugė anti-staliniste, reformatore, disi liberale e demokratike, e bashkekzistencės paqėsore me Perėndimin dhe evitimit tė luftės atomike qė kėrcėnonte njerėzimin, rrezikonte diktaturėn e tij komuniste.
Ēe keqe i vinte botės, e aq mė tepėr popullit shqiptar?
Atėherė filloi tragjedia ime. Mė dukeshin shumė tė drejta, por mendoja si ėshtė e mundur qė nuk e kuptojnė Enver Hoxha dhe shokėt e tjerė. Mos e kam gabim? Por, kryesorja ishte si tė ruhesha, si mos mė shpėtonte ndonjė fjalė, etj. Sepse, kėtu nuk ishte ēėshtja qė do ta pėsoja vetėm unė. Njerėzit e mi mė tė dashur, burri im i dytė, tė katėr fėmijėt, tė pestė vėllezėrit e mi e familjet e tyre, tė afėrmit e tim shoqi do ti hidhja me duart e mia nė ferr. Unė pyes a ka grua, a ka nėnė qė mund ta bėjė kėtė? Unė nuk guxova. Unė mendoja se Enveri mė nė fund do ta pranonte kėtė vijė. Unė nuk isha kundėr socializmit, mendoja qė vetėm duhet tė bėheshin korrigjimet e drejta.
Dėnimi im ishte absurd. Nė fakt, unė isha kundra, por nuk dhashė asnjė fakt qė tė mė akuzonin pėr kėtė gjė. Mė dėnuan pse i the atasheut sovjetik nė Pekin, kritikat qė udhėheqėsit e Partisė Komuniste Kineze u bėnin revizionistėve tradhtarė hrushovianė. E para, nė takim nuk isha vetėm unė, por edhe Gogo Nushi dhe anėtarėt e tjerė tė delegacionit. Qėllimi ishte qė tu propozonim sovjetikėve qė tė bindnin kinezėt pėr tė vajtur nė mbledhjen e Partive Komuniste nė Bukuresht, ose tė shtyhej mbledhja (nuk kishim kohė tė pyesnim Qendrėn, sepse ambasada jonė nė Pekin lidhej me Tiranėn nėpėrmjet ambasadės nė Moskė). Ky ishte gabimi im fatal, qė u bė ortek i madh. Kurse pas 22 vjetėsh, nė Librin Titistėt, Enver Hoxha shkruan edhe njė faqe pėr mua, ku thotė se Liri Belishova u dėnua si agjente e Hrushovit. Ku bazohej? Harroi qė isha dėnuar pėr gabime politike? Pėr ti dhėnė ngjyrė agjenturore, edhe takimin me atasheun sovjetik e paraqet sikur paskam qenė vetėm unė dhe e paskam bėrė jo nė Ambasadėn Shqiptare, por duke vajtur nė Ambasadėn Sovjetike. Po si nuk pati njė njeri nga ish-shokėt e mi qė ti thoshte; more Enver po nė Plenum kemi thėnė ndryshe. Natyrisht, u inatosa pėr kėtė moral tė udhėheqėsit tė lavdishėm, por nuk u shqetėsova aspak. Sepse, po e them edhe kėtu me pėrgjegjėsinė mė tė plotė, qė jo vetėm as qė diskutohet kam qenė apo jo agjente e sovjetikėve, por nuk kam bėrė sikur njė bisedim pa urdhrin ose dijeninė e tij.
Kur e mendoj jetėn time, shoh se gjithmonė kam qenė e dominuar nga dashuria pėr Shqipėrinė dhe pėr popullin e saj. Brezi im u rrit me traditat e rilindėsve, patriotike e demokratike, qė atėherė ishin shumė tė gjalla dhe tė freskėta. U edukova kėshtu nė familjen time; babai im ishte delegat i Mallakastrės nė Kongresin e Lushnjės dhe komandant ēete nė Luftėn e Vlorės, kurse nėna ime kishte mėsuar shqipen nga xhaxhai i saj patriot, fshehurazi, nė tavan, nė Stamboll dhe deri sa vdiq i dinte kėngėt patriotike tė Rilindjes dhe vjersha tė Naimit. Na kanė edukuar mėsuesit tanė patriotė dhe tė mrekullueshėm nė shkollėn fillore dhe nė Institutin Nana Mbretneshė.
Kėto na lidhėn me komunizmin, duke menduar gabimisht se kjo ishte rruga mė e drejtė pėr lirinė e Shqipėrisė dhe pėrparimin e saj. Por, po kėto mė ndihmuan qė tė mbaj qėndrime tė drejta nė momente tė rėndėsishme. Dhe, qė mė vonė tė ndahem nga komunizmi. Nuk ėshtė e mundur, po ta duash me tė vėrtetė atdheun dhe popullin tėnd, tė kesh atė minimum ndjenjash humaniste dhe demokratike qė janė instiktive te ēdo njeri normal, dhe tė vazhdosh tė mbrosh diktaturėn komuniste dhe Enverin, ose ti zbutėsh krimet dhe pėrgjegjėsitė etj.
Ēfarė konsideroj se kam bėrė mirė pėr popullin tim:
1) Kam luftuar me pėrkushtim dhe vetėmohim tė jashtėzakonshėm kundėr okupatorėve fashistė, pa kursyer as jetėn, pale tė dėshpėrohesha pėr humbjen e syrit. Fakti qė unė, nė njė moshė shumė tė re u bėra anėtare e Kq tė RKT, anėtare e Komitetit provizor qė u ngarkua tė drejtonte organizatat e partisė dhe gjithė organizatat e tjera gjatė terrorit tė dimrit 43-44, qė pastaj mė bėnė sekretare politike tė Kq tė RK, tė Tiranės dhe anėtare e Kq tė Partisė, pastaj anėtare e Kq tė RKSH dhe e Sekretariatit tė Rinisė Antifashiste, anėtare e Kėshillit tė Pėrgjithshėm tė Gruas Antifashiste, kandidate tė KQ tė Partisė, tregon sesa u vlerėsua lufta ime.
2) Unė mbajta njė qėndrim shumė tė drejtė pėr mbrojtjen e pavarėsisė dhe interesave tė Shqipėrisė nga shovinistėt jugosllavė. Natyrisht, merita kryesore i takon Nako Spiros. Por, sa e rėndė ishte atėherė situata, mjafton tė pėrmendim se vetėm 15 ditė pas vrasjes sė Nakos, Byroja Politike vendosi tė bėnte de facto, bashkimin (gėlltitjen) e Shqipėrisė me Jugosllavinė, nė tė gjitha fushat, por shpallja tė bėhej kur tė ishin konjukturat ndėrkombėtare mė tė pėrshtatshme. Jo, kėto dhe plenumi i VIII nuk janė gabime. Janė tradhti kombėtare.
3) Unė mbajta njė qėndrim shumė tė drejtė mė 1960 ndaj konfliktit nė lėvizjen komuniste ndėrkombėtare midis dy rrugėve: asaj staliniste dhe asaj anti-staliniste e reformatore. Enver Hoxha, atėherė me demagogji tė shfrenuar e paraqiti ēėshtjen sikur po mbronte pavarėsinė e Shqipėrisė. Shqipėria kishte qenė shumė mė e varur nga BS nė kohėn e Stalinit sesa nė kohėn e Hrushovit, qė bėri diēka edhe pėr tė pėrmirėsuar lidhjet e BS me vendet e tjera socialiste. Enver Hoxha, siē e thashė edhe mė lart, kishte frikė se rruga anti-staliniste e reformatore kėrkonte zbutjen e represioneve, kurse ai e donte sa mė tė egėr diktaturėn e tij, siē edhe u vėrtetua. Nė fakt, ai nuk e mbrojti aspak pavarėsinė e Shqipėrisė, por e rrezikoi shumė duke u armiqėsuar me tė gjithė botėn (nė fillim me imperializmin, me atė amerikan nė krye, pastaj me revizionizmin, me nė krye BS-nė, pastaj edhe me Kinėn tradhtare). Le tė kujtojmė kėtu propagandėn e shfrenuar, provokacionet nė OKB, etj. Dhe kėshtu, pėr tu mbrojtur nga tė gjithė kėta armiq, kreditė e Kinės dhe akumulimi nga puna e madhe qė bėnte populli, pjesa mė e konsiderueshme nuk pėrdorej pėr tė pėrmirėsuar jetėn, por pėr tė hapur tunele nė kushedi sa male, bunkerė nė katėr anėt e Shqipėrisė, armė e fishekė qė do ti mjaftonin mbase gjithė Evropės.
Enveri tė gjithė kėtė luftė tė madhe e bėnte gjoja pėr tė mbrojtur marksizėm-leninizmin, se tė gjithė e kishin tradhtuar! Ēdo udhėheqės normal i njė vendi tė vogėl do tė mendohej pėr problemet qė po lindnin nga socializmi real dhe masat qė duheshin marrė, do tė mendonte qė gjithė kėta udhėheqės tė partive tė tjera, pse mendojnė dhe vendosin kėshtu. Kurse ai e shpalli Shqipėrinė qendrėn e revolucionit proletar botėror, pra edhe veten udhėheqėsin e kėtij revolucioni! Absurde, qesharake, sikur tė mos ishte tragjike. Sepse pėr 30 vjet, ndėrsa nė vendet e tjera socialiste u lehtėsua disi jeta, nė Shqipėri ndodhi e kundėrta. Enveri, nė ekstremizmat e tij ja kaloi edhe Stalinit.
4) Kam mbajtur, bashkė dhe me miq tė tjerė tė OBVL, qėndrim tė drejtė ndaj proceseve demokratike. Kemi kontribuar me aq sa kemi pasur fuqi. I kemi dėnuar haptas krimet e diktaturės enveriste. Kemi kėrkuar dhe falje. Kėto tė katėrta i quaj merita tė mia.
Pėrgjegjės para popullit shqiptar, pėr gjithēka pėsoi nga PKSH PPSH, janė tė gjithė anėtarėt e saj, dhe aq mė tepėr ata qė kanė qenė nė udhėheqje, veēanėrisht ata qė kanė pėrgjegjėsi personale pėr krimet.
Megjithėse unė personalisht nuk jam pėrgjegjėse pėr krime, megjithėse vetė dhe gjithė familjarėt e mi vuajtėn pėr 30 vjet, kam kėrkuar falje dhe pėrfitoj nga rasti tė kėrkoj pėrsėri ndjesė. Ju kėrkoj falje viktimave tė diktaturės dhe familjarėve tė tyre pėr gjithēka kanė vuajtur. I kėrkoj falje gjithė popullit qė nuk i realizuam ato qė premtuam gjatė luftės, qė e shmangėm pėr 50 vjet nga rruga e drejtė e zhvillimit, pėr varfėrinė dhe sakrificat e tij, pėr represionet e shkeljen e tė gjitha tė drejta. Dhe, ju kėrkoj ndjesė njerėzve tė mi tė dashur qė vuajtėn shumė pėr shkakun tim, megjithėse unė isha fajtore pa faj. I kėrkoj nė radhė tė parė ndjesė Dritės sime, qė e linda po qė nuk munda ti siguroj sikur njė ditė jetė normale, pale lumturi.
Sot pas kaq vjetėsh nė demokraci, a ndjeheni e shpėrblyer pėr vuajtjet tuaja?
Shpėrblimi mė i madh ėshtė qė diktatura enveriste u pėrmbys dhe Shqipėria ėshtė vėnė nė rrugė tė mbarė, qė Kosova martire u ēlirua dhe qė shqiptarėt e tjerė nė Ballkan gėzojnė sot mė shumė liri sa asnjėherė tjetėr gjatė historisė.
Materialisht, si e pėrndjekur, unė personalisht nuk kam marrė asgjė. Por, i ndjeri burri im dhe dy vėllezėrit, Bardhyl dhe Agron Belishova qė kanė qenė nė burg, janė dėmshpėrblyer edhe sipas Ligjit tė parė dhe sidomos po dėmshpėrblehen me Ligjin e fundit, qė ėshtė shumė i drejtė. Unė marr pension shumė tė mirė si invalide e Luftės NĒ, djalin e kam gjykatės, kemi pėrfituar edhe nga pronat qė na ka lėnė babai. Jetoj shumė mirė, mė mirė se kur isha anėtare e Byrosė Politike.
Po kryesorja, fitova lirinė, unė dhe tė gjithė. Tani takohem me tė gjithė tė afėrmit dhe miqtė e mi. Po a mund tė pėrfytyroni ēdo tė thotė tė jetosh pėr 30 vjet e izoluar sikur tė kishe kolerėn? Tė duroje gjithė atė propagandė, armike e popullit, armike e partisė (i numėronin qė nga Anastas Lulua e deri tek Liri Belishova), tė dėgjoje tezėn e institutit tė Marksizėm-Leninizmit se Titistėt pėrdorėn Koēi Xoxen kundėr Shqipėrisė, kurse hrushovianėt Liri Belishovėn. Po ēbėri Liri Belishova more zot, ēfjalė ose veprim i saj ishte kundėr Shqipėrisė, more edhe kundėr PPSH-sė?
Qėndrimi i tė burgosurve, tė internuarve dhe i familjarėve tė tyre ka qenė me tė vėrtetė fisnik. Jo vetėm asnjė vrasje pėr hakmarrje, por asnjė pėllėmbė, asnjė fyerje, pas gjithė atyre mizorive qė pėsuan. Mendoj se kjo ka shumė rėndėsi, sidomos po tė kujtojmė sesa mizorė u treguan pa tė drejtė komunistėt kur morėn pushtetin.
E quaj shumė fisnik qėndrimin e tė persekutuarve qė skanė qenė komunistė ndaj neve tė persekutuarve qė kemi qenė komunistė. Ditėn tė bėjnė dallimin, tė vlerėsojnė qėndrimin tonė dhe mos na pėrziejnė me pėrgjegjėsit e vėrtetė, tė ēmojnė vuajtjet tona tė pėrbashkėta. Kam shumė miq, duke filluar nga i ndjeri Pjetėr Arbnori, etj.
E ēmoj shumė tė rėndėsishėm qėndrimin e Partisė Demokratike ndaj nesh. Ata dėnuan Enver Hoxhėn dhe pėrgjegjėsit e vėrtetė, por vlerėsuan ata komunistė patriotė qė luftuan pėr ēlirimin e atdheut nga okupatorėt, qė punuan me nder pėr tė mirėn e popullit, qė megjithėse patėn iluzione komuniste nuk janė pėrgjegjės pėr krime, pėrkundrazi vuajtėn edhe vetė nga diktatura, i pėrkrahėn proceset demokratike dhe i dėnuan e i dėnojnė krimet dhe mbrapshtitė e diktaturės enveriste.
Nuk besoj se do tė keqkuptohem. Ka mjaft socialistė, madje edhe udhėheqės tė kėsaj partie, qė mbajnė qėndrim tė drejtė ndaj nesh. Po pa hyrė nė hollėsira, e quaj tė nevojshme tė them se i pėrkiste kėsaj partie qė tė bėnte analizėn e thellė tė diktaturės dhe tė Enver Hoxhės, dhe jo tė mjaftohej me distancohemi nga diktatura. I takonte kėsaj partie qė tė dėnonte krimet dhe dėnimet e padrejta, duke filluar qė nga ato qė u bėnė gjatė Luftės: Anastas Lulos, Mustafa Gjinishit, Ymer Dėshnicės, Sejfulla Malshovės, Nako Spiros, etj, tė tė gjithėve ne, ish- komunistė dhe ish-udhėheqės tė asaj partie. Edhe njė gjė: tetė vjet sa qe Partia Socialiste nė pushtet nuk u bė asgjė pėr tė pėrndjekurit politikė, edhe vetė projektligji u bllokua.
Zonja Belishova janė bėrė shumė diskutime: a duhet tė hapen dosjet e Sigurimit dhe pėrse janė vonuar?
Jemi shumė tė vonuar. Dosjet nė vendet e tjera ish-socialiste janė hapur qė nė fillim tė viteve 90, menjėherė posa u pėrmbysėn diktaturat komuniste.
Unė mendoj nė radhė tė parė, qė tė gjithė tė burgosurit dhe tė internuarit, duhet me ligj tė kenė tė drejtė tė shikojnė dosjet qė ka pasur Sigurimi pėr ta. Kjo ėshtė e drejta e tyre e pamohueshme. Dhe, kėtė e kanė bėrė vendet e tjera.
Hapja e dosjeve tė atyre qė kanė qenė agjentė tė Sigurimit do tė krijojė probleme serioze, sepse Sigurimi e kishte pėrhapur jashtėzakonisht rrjetin e tij. Por, ėshtė njė operacion i domosdoshėm dhe duhet bėrė. Pse ne duhet tė bėjmė ndryshe nga vendet e tjera? Mendoj se ka njerėz qė janė rekrutuar me presione dhe kėrcėnime tė jashtėzakonshme, dhe hapja e dosjeve ėshtė njė dėnim i rėndė pėr ta. Por, le tė krijohen me ligj mundėsitė qė tė shpjegohen dhe tė mbrohen.
Ēėshtja qė ka ngjallur kundėrshtimin e Partisė Socialiste dhe tė disa tė tjerėve ėshtė pastrimi i aparatit shtetėror, sepse thonė qė preket Kushtetuta, etj. Tė them tė drejtėn, nuk e kuptoj kėtė gjė. Vendet e tjera, qė janė anėtare tė BE-sė, e kanė zgjidhur dhe mund tė merret shumė mirė eksperienca e tyre. Por, ėshtė e domosdoshme qė aparati shtetėror tė pastrohet nga ata qė janė pėrgjegjės pėr krime. Nuk mund tė durohet qė deri nė Gjykatėn Kushtetuese tė ketė njerėz qė kanė dhėnė vendime me vdekje pėr politikė, etj. Jemi shumė vonė.
Le tė kthehemi prapė tek ju, keni qenė anėtare e Byrosė Politike dhe mė pas pėrfunduat nė internim. E kishit menduar ndonjėherė kėtė persekutim qė do tju bėhej?
Tashmė dihet nga tė gjithė se njė komunist mund tė dėnohej, madje edhe tė pushkatohej pėr asgjė. Por, ju e kuptoni se ēfarė mund tė mendoja unė, sidomos pas vrasjes tragjike tė Nako Spiros. Sidoqoftė, siē thashė mė lart periudha mė e vėshtirė ishte ajo pas Kongresit tė XX, ku jam ruajtur me tė gjitha fuqitė pėr tė mos dhėnė rast ndėshkimi. Kur u ktheva nė Tiranė takova njė ditė nė rrugė Nefo Myftiun, e cila mė tha: Ētė tė them unė moj Liri ty qė vuajte 30 vjet. Por ta dish, edhe neve nuk e kemi vėnė kokėn mbi jastėk, por si mbi tel me gjemba. Mu duk sikur mė pa me inat Enveri, mu duk sikur Nexhmija tha kėtė fjalė me nėnkuptim, etj.
Zonjė Belishova, a mund tė na thoni mendimin tuaj, si po shkon Shqipėria jonė?
Po tė thosha qė nuk mendoj pėr kėto probleme, nuk do tė thosha tė vėrtetėn, sepse siē e thashė mė lart, gjithė jeta ime ėshtė dominuar nga dashuria dhe prokupacioni pėr atdheun dhe popullin tim. Por, e kam shumė tė vėshtirė tė shprehem Sepse, kam parasysh pėrgjegjėsinė time morale, e cila dhe mė ka bėrė qė kur u ktheva nė Tiranė tė vendos edhe me miq tė tjerė tė mos marr pjesė aktive nė jetėn politike.
Sidoqoftė, unė jam dakord me Ismail Kadarenė: me gjithė problemet, gabimet, etj, e rėndėsishme ėshtė qė Shqipėria ėshtė futur nė rrugėn e drejtė tė zhvillimit demokratik, tė integrimit euroatlantik. Pėr herė tė parė Shqipėria, duke qenė anėtare e NATOS-s, ka garantuar lirinė e pavarėsinė e saj, kurse gjatė gjithė historisė ne kemi qenė pre e agresioneve tė ndryshme, kemi vuajtur nga okupacionet, sepse kemi qenė njė popull i vogėl. Gjithashtu, futja e Shqipėrisė nė BE krijon shumė favore pėr zhvillimin e saj demokratik, ekonomik, etj.
Sot ka shumė probleme, shumė tė meta, vjedhje, korrupsion, etj. Por, kėto nė asnjė mėnyrė nuk duhet tė ngjallin dėshpėrim e pesimizėm qė paralizojnė forcat. Jo vetėm mėsojmė nga filozofėt, nga historia, por edhe nga eksperienca jonė nė botė; nuk ka asgjė perfekte dhe zhvillimi ėshtė lufta e tė kundėrtave. Problemet nuk mbarojnė kurrė; sa zgjidhet njė pjesė, lindin tė tjera. Rėndėsi ka si luftohet pėr ti zgjidhur nė radhė tė parė nga truri i kombit, por edhe nga tė gjithė qytetarėt.
Mendoj se me shumė rėndėsi pėr Shqipėrinė ėshtė dekomunistizimi dhe kultura demokratike. Shkollat dhe universitetet ku edukohen qytetarėt e ardhshėm, pėr mua kanė njė rėndėsi tė jashtėzakonshme. Gjithė kėto universitete janė dhe qendra shumė tė rėndėsishme ku mund tė studiohen problemet, tė bėhen propozime etj. Atyre u takon tė jenė kėshilltarėt kolektivė tė shtetit, tė shoqėrisė.
Diktatura ėshtė njė qeverisje e kollajshme, si sahati me rėrė. Kurse demokracia ėshtė e komplikuar si sahati zviceran, gjithė rrotka dhe vegla, ku ēdo gjė duhet tė punojė mirė dhe nė harmoni..